Van Gaal zucht even als hij donderdag op de persconferentie voor het kwartfinaleduel met Argentinië de vraagt krijgt wanneer hij als coach gelukkiger was: toen hij in zijn eerste jaren bij Ajax naar dominant en aantrekkelijk voetbal keek of nu hij met het Nederlands elftal omschakelvoetbal speelt?

"Ik krijg iedere keer dezelfde vraag van je", zegt Van Gaal tegen de Nederlandse journalist. "Jij begrijpt niet dat het voetbal evolueert en dat het nu veel moeilijker is om zo aanvallend te spelen als Ajax deed in de jaren negentig."

Het is het begin van een antwoord van drie minuten, waarin de bondscoach op Van Gaaliaanse wijze zijn mening geeft. Hij doceert. Hij analyseert. Hij wijst terecht. En hij haalt zijn gelijk.

"Toen ik bij het WK van 2014 voor een meer verdedigend systeem koos bij Oranje, kreeg ik heel veel kritiek. Maar nu speelt de halve wereld zo. Compact verdedigen is nu eenmaal makkelijker dan aanvallen. Het voetbal wordt niet meer gespeeld als in pakweg 1974 of 1998. Toen was het nog een open spel. Nu is dat het niet meer het geval."

Als coach moest hij wel mee met die trend, vindt Van Gaal. En dus is zijn visie - zoals hij het zelf graag noemt - in zijn 36 jaar als trainer mee veranderd met de evolutie in het voetbal.

Bayern München-voorzitter Franz Beckenbauer heeft op 19 april 1995 grote bewondering voor de show die hij net heeft gezien in het Olympisch Stadion van Amsterdam. "Ajax was als een Porsche en wij waren een lelijk eendje", zegt de Duitse voetballegende.

Ajax wervelt in de halve finales van de Champions League naar een 5-2-zege op de Duitse kampioen Bayern. De jonge ploeg speelt zoals ze dat in Amsterdam graag zien: aanvallend, op balbezit en met drie spitsen. "Het 4-3-3-systeem was heilig", zei Gerard van der Lem, destijds de assistent van Van Gaal, eerder deze week tegen persbureau ANP. "We waren romantici, voetbal was voor het publiek."

Met klassieke vleugelspelers (Finidi George en Marc Overmars), een technisch sterk aanspeelpunt in de spits (Nwankwo Kanu of Patrick Kluivert) en een veel scorende aanvallende middenvelder (Jari Litmanen) wint Ajax in 1995 de Champions League. Het is nog altijd de laatste keer dat een Nederlandse club de belangrijkste Europese prijs heeft gepakt.

De dan 44-jarige Van Gaal is pas vier jaar hoofdcoach en weet niet beter dan dat de Hollandse school de beste voetbalfilosofie is. "Ik was in die tijd nog heel onervaren en helemaal doordrenkt met het Ajax-DNA. Met het idee dat je altijd moet aanvallen en dat je dat met buitenspelers moet doen", vertelde Van Gaal vorige week in Qatar op zijn persconferentie voor het achtstefinaleduel met de Verenigde Staten (3-1-zege).

"Maar in de jaren daarna heb ik de risico's van die speelstijl steeds meer geëvalueerd. En daardoor is mijn visie langzamerhand veranderd naar minder aanvallend en naar meer de nadruk op wedstrijden winnen."

Van Gaal is nog geen half jaar trainer van FC Barcelona als hij het slachtoffer is van een van de meest dramatische comebacks in de geschiedenis van de Spaanse competitie. De Catalaanse topclub staat op 19 januari 1998 halverwege de tweede helft op een 3-0-voorsprong in het eigen Camp Nou als het compleet misgaat. Aan de hand van de ongrijpbare uitblinker Claudio López maakt Valencia in negentien minuten vier goals, waardoor de bezoekers met 3-4 winnen.

"Die wedstrijd was een groot leermoment voor mij", zegt Van Gaal in 2019 in een interview bij de Catalaanse tv-zender TV3. "En het werd een belangrijk kantelpunt in mijn visie in de overgang van idealist naar realist."

Hoe belangrijk blijkt wel uit het feit dat Van Gaal het dramatische duel met Valencia de afgelopen weken in Qatar al meerdere malen aangehaald heeft. "Als coach moet je je na zo'n wedstrijd afvragen of het wel verstandig is om iedere keer alleen maar aan te vallen", zei hij voor de achtste finale tegen de VS. "Je kunt een wedstrijd ook gewoon killen en rustig uitspelen."

Van Gaal werd in zijn eerste periode bij Barcelona niet opeens een totaal andere trainer. De Catalanen speelden onder zijn leiding bijna altijd in een 4-3-3-systeem en dat leidde in 1998 en 1999 tot de Spaanse titel. "Maar ik begon in Barcelona wel voor het eerst anders over voetbal te denken en een nieuwe visie te ontwikkelen", zei Van Gaal donderdag. "Ik heb geleerd dat je het niet altijd kan waarmaken met het aanvallende DNA van Ajax."

Een maand voor de start van het WK van 2014 bevestigt bondscoach Van Gaal op een persconferentie in Hoenderloo wat een paar dagen eerder al was uitgelekt: Oranje gaat bij het toernooi in Brazilië in een 5-3-2-systeem spelen.

"Met dit systeem is er plek voor creativiteit op het middenveld, maar zijn ook de buitenkanten bezet", licht Van Gaal toe. "Zo behouden we de principes van de Hollandse school. Maar ik houd ook rekening met de kwaliteiten van mijn spelers, die moeten tot hun recht komen."

Het is vloeken in de kerk, een Nederlands elftal dat geen 4-3-3 hanteert. De Volkskrant noemt het 'poldercatenaccio'. Voor Van Gaal is het een logisch gevolg van de evolutie die hij als coach heeft doorgemaakt. Vijf jaar eerder leidde hij AZ naar de tweede landstitel uit de clubgeschiedenis door een 4-4-2-systeem en een nieuwe manier van druk zetten te gebruiken.

Ook bij het WK in Brazilië heeft een meer verdedigende speelwijze succes. Underdog Oranje reikt tot de halve finales, waarin Argentinië na penalty's te sterk is.

"Als een bondscoach van het Nederlands elftal een keer een ander systeem wilde proberen, werd hij al afgeschoten voordat hij eraan kon beginnen", zegt oud-international Pierre van Hooijdonk. "Er is geen ander land waar het idee over de voetbalidentiteit zó streng is. Van Gaal is daar in 2014 voor het eerst van afgeweken, omdat hij dacht dat we kwalitatief niet zo'n goede selectie hadden. En zo werd het moderner voetbal."

Na zijn ontslag bij Manchester United in 2016 lijkt de trainerscarrière van Van Gaal voorbij. Maar als de KNVB na het mislukte EK van 2021 voor de derde keer bij hem aanklopt met het aanbod om bondscoach te worden, kan de Amsterdammer geen nee zeggen. "Wie zou het anders moeten doen?", vraagt hij zich hardop af bij zijn presentatie in Zeist.

Van Gaal benadrukt dat hij tijdens zijn 'pensionering' de ontwikkelingen in de voetbalwereld heeft bijgehouden. Hij heeft dus ook gezien dat steeds meer ploegen een systeem met wingbacks hanteren, zoals Oranje in 2014. Hoewel de internationals van het Nederlands elftal in eerste instantie hun voorkeur uitspreken voor 4-3-3, besluit Van Gaal al snel dat 5-3-2 (of 1-3-4-3, zoals hij het zelf noemt) wederom de meeste kans op WK-succes geeft.

"Ik vind het mooi dat Louis vijf jaar niks had gedaan en vervolgens met een supermoderne manier van voetballen komt", zegt Van Hooijdonk, die al jaren de wedstrijden van Oranje analyseert bij de NOS. "Ik kan zo een lijstje coaches opnoemen die maar één trucje hebben, daar ooit succes mee hebben gehad en er vervolgens altijd aan vasthouden. Louis is niet meer de jongste, maar hij is altijd open blijven staan voor vernieuwingen."

Net als in 2014 is er nu kritiek op het spel van Oranje, dat niet sprankelend is. Maar het levert wel resultaat op, met vrijdag een kwartfinale tegen Argentinië als gevolg.

"Ik weet ook wel dat het voetbal van Ajax in 1995 aantrekkelijker was dan het voetbal dat we nu met Oranje spelen", zei Van Gaal afgelopen dinsdag. "Maar we zijn onderdeel van de huidige tijdsgeest, waarin het voetbal geëvolueerd is naar compacte defensies en spelen op de counter. Ik was een van de eerste coaches die zag dat het deze kant opging. Ik kan gewoon niet meer dezelfde coach zijn als in mijn Ajax-tijd."