Van oudsher leven mensen in groepen en hebben we onderscheid gemaakt tussen die groepen. Mensen maken onderscheid tussen hun 'eigen' groep en de 'andere', waardoor ze weten met wie zij samenwerken en met wie zij concurreren. Dit onderscheid kan ook aanzetten tot conflict, waar discriminatie een uitingsvorm van is.

Die drang om in groepen te denken bezit een mens tegenwoordig nog steeds, legt hoogleraar psychofysiologie van groepen Daan Scheepers van de Universiteit Leiden en de Universiteit Utrecht uit. Dit komt voort uit dezelfde drang om categorieën te zien, "zoals dat een tafel geen stoel is en dat vers fruit in de supermarkt bij het andere verse fruit ligt".

Mensen passen dat categoriseren echter dus ook op andere mensen toe. Dit kan er weer voor zorgen dat mensen een onderscheid gaan maken tussen nationaliteiten, huidskleuren, seksuele oriëntaties en meer. "Zodra aan die categorieën negatieve denkbeelden worden gehangen, dan kan dat de basis leggen voor discriminatie", aldus hoogleraar Scheepers.

"Maar, alleen iets negatiefs denken of voelen is geen discriminatie", vertelt Scheepers. Het wordt discriminatie zodra die gedachtes en gevoelens de handelingen van mensen sturen. "Het moet echt gaan om mensen bijvoorbeeld niet bij een club willen toelaten of geen stage willen geven."

Ten grondslag aan die handelingen liggen vooroordelen, negatieve gevoelens over anderen, en stereotypen, negatieve gedachtes over hoe een groep is.

Tijdens de Gezondheidsmeter van de GGD Amsterdam kregen de Amsterdammers de vraag of zij zich weleens gediscrimineerd voelen. (Foto: ANP)

Waar komen die discriminerende denkbeelden dan vandaan? Dat is meestal gebaseerd op één van drie oorzaken, vertelt Scheepers.

Deze oorzaken zijn:

"Angst is sowieso een heel sterke drijfveer om dingen en mensen te vermijden", voegt Scheepers toe.

Hoewel dergelijke gevoelens volgens Scheepers "menselijk" zijn en dus heel algemeen voorkomen, betekent dat natuurlijk niet dat ieder persoon zich op een dergelijke manier gedraagt. Niet iedereen heeft bijvoorbeeld dezelfde neiging om zich tegen anderen af te zetten, voegt Scheepers toe.

Wat naast deze gevoelens ook bijdraagt aan discriminerend gedrag is hoe er in je omgeving wordt omgegaan met dit gedrag, vertelt Hanneke Felten, onderzoeker bij Movisie en Kennisplatform Integratie en Samenleving (KIS) en gespecialiseerd in initiatieven tegen discriminatie.

"Als jij in een klas zit waar het normaal is om negatieve opmerkingen of sneren te maken naar moslims of om met 'homo' te schelden, is de kans groot dat leerlingen daarin meegaan, zelfs als zij die vooroordelen en stereotypen niet zelf delen."

Sociale context is volgens Felten erg belangrijk. "Het kan zijn dat een groep fanatieke voetbalsupporters op zaterdag de meest racistische leuzen gooit, maar maandag weer normaal op het kantoor kletst met een islamitische collega."

Bij het Stadskantoor van Utrecht hangt een plaquette met daarop de tekst van artikel 1 van de Nederlandse grondwet, dat discriminatie verbiedt. (Foto: ANP)

Als discriminerend gedrag al in ons zit sinds de prehistorie en negatieve gedachtes zo algemeen voorkomen, kan het dan nog wel verholpen worden? "Het is niet zo dat je er niets aan kan doen, maar je kan het ook bijna niet helemaal voorkomen", vertelt Felten.

Een techniek die veel wordt toegepast en ook wetenschappelijk veel steun geniet, is volgens zowel Felten als hoogleraar Scheepers de 'contacttheorie'. De inhoud van deze techniek is vrij simpel: je laat iemand kennis maken met een persoon uit de groep waar deze stereotypen of vooroordelen over heeft.

"Je gaat dan luisteren naar het verhaal van die persoon en je inleven in diegene, wat empathie en begrip oplevert", legt Felten uit. "Bijvoorbeeld iemand die homoseksueel is en uitlegt wat voor pesterijen diegene heeft moeten meemaken om wie diegene is."

De contacttheorie werkt ook met films of boeken. Zo is het dagboek van Anne Frank volgens Felten misschien wel een van de de beste manieren om discriminatie en antisemitisme te voorkomen, door je in een slachtoffer te verplaatsen.

Wat volgens Felten ook goed helpt, is om te benadrukken welke overeenkomsten mensen hebben in plaats van welke tegenstellingen.

Zo kun je overkoepelende groepen maken. De stad Amsterdam zit vol mensen met verschillende huidskleuren, afkomsten, seksuele oriëntaties en meer. Maar samen zijn ze de groep van Amsterdammers. "Door die overkoepelende groep te benadrukken, zien mensen dat hoewel ze verschillend zijn, ze toch iets gemeenschappelijks hebben."

Dit artikel is tot stand gekomen met aanmoediging van de Nationale Wetenschapsagenda.