Universitaire medische centra (UMC) in Nederland gebruiken de lichamen van overleden personen, onder meer voor de opleiding van studenten en medische specialisten. Om dit mogelijk te maken zijn donoren nodig en daar hebben UMC's meer dan genoeg van.

Dat betekent niet dat er in mortuaria kasten met ongebruikte lichamen staan, maar dat er veel mensen zich willen aanmelden voor donatie. Om te voorkomen dat lichamen ongebruikt blijven, zetten medische centra regelmatig een stop op aanmeldingen.

"We proberen aan de poort te regelen dat we alles kunnen gebruiken wat binnenkomt", vertelt Ronald Bleys, hoogleraar Anatomie bij het UMC Utrecht. De acht UMC's in Nederland hebben jaarlijks naar schatting behoefte aan ongeveer achthonderd lichamen. Hierbij is het belangrijk dat er niet te veel aanmeldingen worden toegelaten.

"Zodra we een afspraak met iemand maken, eren we deze", vertelt de hoogleraar. "We zijn ontzettend dankbaar dat mensen dit willen doen."

UMC's uiten hun dankbaarheid met monumenten, jaarlijkse herdenkingsbijeenkomsten en bedankbrieven aan de nabestaanden. De Amsterdamse Mieke de Galan kreeg in januari 2018 ook zo'n brief, nadat haar moeder Elly twee dagen eerder was overleden aan de gevolgen van darmkanker.

De Galan vertelt dat haar moeder in het ziekenhuis de keuze maakte om haar lichaam te doneren. Toen haar werd duidelijk gemaakt wat dit inhield, zei ze: "Oh, dat vind ik ook goed! Dan gebeurt er nog iets nuttigs met mijn lichaam."

Deze beweegreden komt het vaakst voor onder lichaamsdonoren, vertelt cultureel antropoloog Sophie Bolt. "Lichaamsdonatie kan een manier zijn om betekenis te geven aan je overlijden. Zo willen veel donoren bijvoorbeeld hun dankbaarheid uiten aan de medische wetenschap."

De betekenis die het aan de dood geeft, kan in veel gevallen ook nog bepalend zijn tijdens het leven van de donor. "Voor veel mensen die ik sprak werd het doneren een onderdeel van wie ze waren, of wie ze na de dood zouden zijn".

Zo vertelt de antropoloog over een inmiddels overleden man die tijdens zijn leven niet naar de universiteit kon. Sinds hij lichaamsdonor werd, verkondigde hij met trots op verjaardagen dat hij na zijn dood alsnog naar de universiteit kon gaan.

Ook sprak Bolt met donoren voor wie de kerk vroeger een belangrijk deel van hun leven uitmaakte, maar die daar afstand van hebben gedaan. "Door hun lichaam aan de wetenschap te geven, geven ze een andere betekenis aan de dood", vertelt de onderzoeker.

Waar lichaamsdonatie vervulling kan geven aan de overledene, kan het wel een leegte veroorzaken bij nabestaanden. Dat ervoer Mieke de Galan ook. "Ik wilde haar wens respecteren en had daar geen mening over. Achteraf voelde het wel een beetje leeg. Normaal gesproken moet je bijvoorbeeld nog een begrafenis regelen, maar dat verviel nu allemaal."

Na het overlijden van de donor moet het medisch centrum in kwestie worden geïnformeerd, zodat het lichaam van de overledene kan worden opgehaald. Daarna is het eigenlijk klaar. "Het is een soort gat waar je in valt, omdat je niets meer hebt om te herdenken", vertelt De Galan.

"We hebben geen urn of een graf, maar als ik bijvoorbeeld langs dat UMC rij is het fijn om te weten dat haar lichaam daar nog ergens is."

Ook heeft De Galan een herdenking door het betreffende medisch centrum bezocht. Daarbij worden ook artsen en studenten aan het woord gelaten. "Het is fijn om te zien dat deze mensen realiseren dat die persoon die op tafel ligt ook een leven heeft gehad".

Waar Nederland genoeg lichaamsdonoren heeft, kampt het wel met een tekort aan orgaandonoren. Dit is volgens antropoloog Bolt alleen niet met elkaar te vergelijken. "Er zijn veel meer mensen ingeschreven voor orgaandonatie dan lichaamsdonatie." Maar de behoefte aan organen is een stuk groter dan de behoefte aan lichamen.

Volgens de antropoloog wilden lichaamsdonoren soms ook orgaandonor worden, maar kon dit bijvoorbeeld niet door de ziekte die zij hadden. Bij sommige UMC's kan iemand echter wel zowel orgaan- als lichaamsdonor zijn.