Dit bord van een Nederlandse ontdekkingsreiziger is beroemd in Australië
Land in zicht! Op 25 oktober 1616 zag VOC-schipper Hartog klifkusten aan de horizon. In onbekende gebieden schreef een VOC-kapitein altijd zijn naam en de datum van aankomst in de rotsen of in een boomstam. Maar in deze rotsen viel niet te kerven. En op het eiland groeiden alleen dorre struiken.
Hartog liet een tinnen schotel uit het scheepsservies aanrukken. De schotel werd vastgespijkerd aan een stuk hout dat in de kliffen werd geplant.
De schipper wist heel goed dat het gebied nooit eerder door Europeanen was bezocht. Maar niet dat achter het eiland een compleet, vrijwel onontdekt continent lag.
In zijn thuisland Nederland is de schotel vrijwel vergeten, maar bij veel Australiërs valt de mond open zodra ze het tinnen serviesstuk zien. Na de grondigste opknapbeurt van de afgelopen vier eeuwen is de schotel weer te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam.
Koningin Máxima tijdens een bezoek aan Australië, waar de schotel tijdelijk werd tentoongesteld. (ANP)
Hartog wilde met schotel boodschap verzenden
Hartog belandde per ongeluk in Australië. Hij moest een lading peper ophalen in Bantam op West-Java. Daar probeerde hij te komen via een experimentele route die de zeevaarder Hendrik Brouwer vijf jaar eerder had uitgeprobeerd.
Vóór die tijd werd gevaren via Kaap de Goede Hoop, de Afrikaanse oostkust en India. Maar Brouwer voer na Kaap de Goede Hoop nog een stukje naar het zuiden, tot de veertigste breedtegraad, waar een stevige westenwind en gunstige stroming stonden. Zo was je drie maanden sneller in Indonesië.
Met de tinnen schotel wilde Hartog een boodschap verzenden aan de volgende zeevaarders die de plek zouden bereiken: "Op 25 oktober 1616 is hier aangekomen het schip de Eendracht van Amsterdam. Op 27 oktober te zeil gegaan naar Bantam", werd erin gekerfd.
Na 400 kilometer langs de Australische kust kwam Hartog in Bantam. Hij gaf zijn logboek aan de VOC. Vanaf dat moment stond op elke kaart een stukje van de westelijke kustlijn van Australië vermeld.
1616, DEN 25 OCTOBER IS HIER AENGECOMEN HET SCHIP D EENDRACHT VAN AMSTERDAM, DEN OPPERKOPMAN GILLIS MIBAIS VAN LVICK SCHIPPER DIRCK HATICHS VAN AMSTERDAM DE 27 DITO TE SEIL GEGHM (sic) NA BANTAM DEN ONDERCOOPMAN JAN STINS OPPERSTVIERMAN PIETER DOEKES VAN BIL Ao 1616.
Alle niet-oorspronkelijke materialen verwijderd
81 jaar na Hartogs aankomst bereikte Willem de Vlamingh, die op zoek was naar een Nederlands scheepswrak, het zanderige eiland dat Hartog had bezocht. De opperstuurman vond een vermolmde paal en de tinnen schotel die in het zand lag.
De Vlamingh nam een schotel uit zijn eigen scheepsservies en liet hem er zelf achter. De schotel van Hartog nam hij mee naar het VOC-hoofdkwartier in Batavia.
In 2016 leende het Rijksmuseum de tinnen schotel een jaar lang uit aan Australië. Vóór die terugreis werd hij hersteld door restaurator metaal Tamar Davidowitz van het Rijksmuseum, dat de schotel uiteindelijk via de VOC-collectie in handen kreeg.
"De schotel bestaat uit twintig fragmenten, die meerdere keren zijn gelijmd en gevuld", vertelt Davidowitz. "Bij de laatste restauratie is hij gelijmd met epoxy. Omdat die lijm harder is dan de schotel zelf, stonden de fragmenten onder sterke spanning. We hebben alle niet-oorspronkelijke materialen verwijderd. Dat biedt de beste garantie dat de schotel nog eeuwenlang mee kan."
Op basis van driedimensionale scans is een steun van een harde schuimsoort ontworpen. Daarin liggen de fragmenten, zonder hulp van lijm, precies in elkaar.
De locatie van Dirk Hartog Island, de plaats waar de ontdekkingsreiziger aan land kwam.
Australiërs willen schaal terug
"De Australiërs liepen de tentoonstellingsruimte met ontzag binnen", zegt Davidowitz. Iedere Australiër weet dat de schotel het alleroudste voorwerp is dat Europeanen in Australië hebben achtergelaten.
Sinds maart 2018 ligt de schotel in een vitrine van het Rijksmuseum die de luchtvochtigheid en het zuurstofgehalte constant houdt. Tijdens het vierhonderdjarig jubileum gingen in Australië stemmen op om de schaal definitief Down Under te houden. Maar dat is onbespreekbaar.
Davidowitz: "De schotel is nu eenmaal via de VOC in het Rijksmuseum terechtgekomen. En voor de Nederlandse geschiedenis is het óók een belangrijk voorwerp."