Het kantelen vindt plaats als bij een steen op een randje, via een kantelpunt. Een kantelpunt is een situatie waarin een systeem, in dit geval een landschap, abrupt overgaat van de ene naar de andere stabiele toestand.

Twee onafhankelijk uitgevoerde studies bewijzen dit in publicaties die op 14 oktober verschijnen in Science.

Een van de twee publicaties komt van de hand van de ecoloog Marten Scheffer en zijn collega's van de Wageningen Universiteit.

Scheffer verwierf bekendheid met onderzoek naar het fenomeen kantelpunten. Hij ontdekte eerder dat meren heel troebel of heel helder zijn. Nu blijkt dat ook landschapsbegroeiing kan kantelen en dat terugkantelen uiterst moeizaam gaat.

Scheffer en zijn collega's bestudeerden satellietbeelden van drie continenten, Afrika, Australië en Zuid-Amerika. Op basis hiervan bepaalden ze het aantal bomen per vierkante kilometer land. Die gegevens legden ze naast de jaarlijkse neerslaggegevens, en berekenden zo in welke mate de begroeiing van regen afhangt.

Ze ontdekten dat een natuurlandschap voor nul, twintig of tachtig procent met bomen begroeid is. Scheffer: 'Tussenvormen ontdekten we op de kaart nauwelijks. De bestaande systemen houden zichzelf in stand, ook bij toe- of afnemende neerslag.'

Een bos houdt veel vocht vast, in een woestijn wordt ieder opkomend boompje weggeblazen. Alleen bij langdurige droogte verandert een bos in een savanne en is de kans dat het bos zich weer herstelt zeer klein.

Het tweede artikel, geschreven door ecologen van de Princeton University, gaat in op de impact van vuur op de stabiliteit van landschappen. De Amerikanen stelden vast dat bij middelmatige regenval, 1000 tot 2500 mm per jaar, vuur de cruciale factor is die de overgang van savanne naar bos belemmert.

Scheffer en zijn collega's hopen dat bijvoorbeeld de Braziliaanse regering hun resultaten zal toepassen. Ze ontdekten dat juist in de door droogte kwetsbare delen van het tropisch regenwoud veel menselijke activiteit plaatsvindt. Extra voorzichtigheid is daar volgens hen geboden om een abrupte transformatie in savannegebied te voorkomen.