Dorpsdialecten krijgen het steeds moeilijker. Het Hollands klinkt zelfs door in Limburg. Spreken we over een paar decennia allemaal hetzelfde Nederlands? En welke dialecten gaan er het eerst aan?
Weet jij wat goed Nederlands is? Doe deze test van Quest
Als je te paard door het Nederlandse taalgebied van vijfhonderd jaar geleden zou hebben gereden, dan zou je niet één vorm van Nederlands hebben gehoord. "In onze streken klonken allerlei varianten van het Laagduits, een groep dialecten die van hier tot ver achter Berlijn werd gesproken", zegt taalonderzoeker Frans Hinskens van het Meertens Instituut.
Vanaf de zestiende eeuw ontstond er geleidelijk een eenheidstaal. Daaruit ontstond het Standaardnederlands, dat we nog altijd spreken. "Dat is een mengelmoes van dialecten. Het Hollands heeft die mengtaal het sterkst gekleurd, omdat dat gebied politiek en economisch dominant was." Ondanks die eenheidstaal bleven dialecten de afgelopen eeuwen bestaan.
Gezegende kerstdagen
Maar dominant zijn Noord- en Zuid-Holland nog steeds. Hollandse dialecten dringen door tot ver buiten de Randstad. Dat merk je bijvoorbeeld aan de r. Als je die na een klinker niet trillend uitspreekt, maar meer glijdend zoals in het Amerikaans, noem je dat de 'Gooise r'. Veertig jaar geleden hoorde je deze r-klank alleen in Het Gooi en Leiden. De laatste decennia duikt hij ook op in de rest van het land.
De opmars van de Gooise r kon je ook horen in de kersttoespraken van Beatrix. In de jaren tachtig sprak ze nog met een chique, bijna Frans aandoende r. In haar laatste jaren als koningin klonken haar "gezegende kerstdagen" een stuk Gooiser. Ook klinkers worden steeds Hollandser, vertelt Hinskens. "De woorden 'heel leuke droom' worden dan uitgesproken als 'heil luike droum'. We horen deze uitspraak ook steeds vaker buiten de Randstad."
Verandering gaat rap
De ontwikkelingen gaan de laatste tijd rap. Het is alsof taalverandering vroeger op een gammel rijwiel met houten banden reisde, en nu op een gloednieuwe elektrische fiets. "Mijn grootvaders waren allebei mijnwerkers. Die gingen niet ver van huis", zegt Hinskens. "Nu werken, studeren en trouwen we massaal buiten onze eigen geboortestreek." Dat versnelt de taalverandering enorm.
Tel je bij onze verhuisdrang ook dagelijks drie uur tv en twee uur radio op, dan is duidelijk dat je in geen enkele regio aan andere accenten en dialecten kunt ontkomen. En als je iets voortdurend hoort, groeit de kans dat je het overneemt.
Vrouwen zijn trendsetters
Om de verandering van dialecten te onderzoeken, hebben wetenschappers verschillende methoden bedacht. Ze kiezen een paar honderd dorpen en steden uit en laten telkens een groep plaatselijke dialectsprekers een lijst met woorden uitspreken. De opnames vergelijken ze met ouder geluidsmateriaal. Of ze laten in hetzelfde onderzoek jonge vrouwen en oude mannen aan het woord.
Hinskens: "Uit internationaal onderzoek weten we dat jonge vrouwen trendsetters zijn in taalverandering. Zij zijn nog steeds meer betrokken bij de opvoeding dan mannen. Het taalgebruik van jonge vrouwen heeft meer kans om uiteindelijk algemeen te worden."
Met de berg gegevens die al dat onderzoek oplevert, kun je vaststellen dat het ene dialect sneller verandert dan het andere. "Dialecten die in een klein geografisch gebied gesproken worden, zijn kwetsbaar", zegt Hinskens. "Een klein dorpsdialect kan op den duur moeilijk standhouden, vooral als inwoners veel contact hebben met het omliggende gebied. Een dorpsdialect in bijvoorbeeld Limburg zal uiteindelijk met buurdialecten versmelten tot één Limburgs streekdialect."
Hollands verdwijnt eerst
Als we een lijst zouden opstellen met de dialecten die het eerst zullen uitsterven, welke dialecten verdienen dan een plekje? Het verrassende antwoord van Hinskens: "Hollandse dialecten, grotendeels doordat ze taalkundig al zo dicht tegen de standaardtaal aan zitten."
Hoe snel dat zal gaan, is niet te zeggen. Maar als er over enkele decennia dialectloze gebieden op de Nederlandse streektaalkaart ontstaan, dan zullen die volgens hem vermoedelijk vooral in Noord- en Zuid-Holland liggen.
