Het gaat om artikel 6 van de grondwet: iedereen heeft in Nederland het recht zijn godsdienst of levensovertuiging te belijden, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet. En de wet kan met betrekking tot de uitoefening van dit recht buiten gebouwen en besloten plaatsen regels stellen ter bescherming van de gezondheid.

"De grondrechten van kerken zijn in de Nederlandse grondwet van oudsher net iets beter geregeld dan andere rechten", vat hoogleraar bestuursrecht Herman Broring van de Rijksuniversiteit Groningen samen. "Die godsdienstvrijheid en de daarbij behorende rechten werden begin negentiende eeuw, toen deze werd bekrachtigd, buitengewoon belangrijk gevonden."

Het recht op protest en samenscholing is ook vastgelegd in de grondwet. Maar dat gaat om een buitenruimte, beklemtoont de rechtsgeleerde. "Als je een demonstratie houdt, moet je allerlei vergunningen aanvragen waar de overheid restricties of eisen aan kan verbinden. Dat beïnvloedt het openbare leven. Maar dat geldt niet als evenementen in een huis of kerk plaatsvinden."

Broring noemt de kerkvluchtelingen, uitgeprocedeerde asielzoekers die de afgelopen jaren in kerken onderdak kregen om niet opgepakt te worden. "Ook in die gevallen kon de overheid eigenlijk niets doen."

Een zelfde 'probleem' als met kerken doet zich ook voor bij huizen. Het recht op privacy voor bewoners van een huis is ook bij wet heel strikt vastgelegd. "De overheid kan zeggen: het nadrukkelijke advies is om met niet meer dan vier mensen samen te komen. Maar zolang er geen sprake is van overlast, is het extreem lastig om dat soort regels te controleren of te handhaven", legt Broring uit.

De urgentie van die rechten voor kerken is vermoedelijk terug te leiden naar de Nederlandse geschiedenis, stelt Broring. "Ons land komt voort uit een godsdienstoorlog: het calvinisme zit ons in het bloed. En ook onze behoefte om die vrijheid die we toen tegen de Spanjaarden zo hard hebben bevochten, vast te houden."

Hoogleraar bestuurskunde Wim Derksen spreekt van een "heilige historische traditie. We hebben in Nederland na lang puzzelen een evenwicht bereikt waarbij de kerk zich niet met de staat mag bemoeien - maar ook niet andersom."

Derksen zet wel zijn vraagtekens bij vooral het tweede deel van deze constructie. "De kerk is bijvoorbeeld vrij zelf onderwijs te organiseren. Je merkt, recent bijvoorbeeld met islamitische scholen, dat het heel lastig is voor de overheid om in geval van twijfel invloed op de kwaliteit van dat onderwijs uit te oefenen."

Volgens Broring is het recht van gelovigen en kerken niet iets dat alleen in Nederland rotsvast in de wet staat verankerd. "Het is een van de traditionele grondrechten in ons land die nooit serieus ter discussie is gesteld."

De hoogleraar kan het zich wel voorstellen dat er ooit in de toekomst een moment kan komen dat er een nieuwe, aangepaste formulering komt voor dit grondrecht. "Je merkt dat er wel vraagtekens worden gezet bij die status aparte van de kerken", legt hij uit. "De wet moet de samenleving weerspiegelen, en het aantal gelovigen neemt per saldo af. Maar het wijzigen van de grondwet - in theorie - is een lange, zware procedure. Zo'n voorstel zou twee keer door beide Kamers moeten worden aangenomen."

Rechtsgeleerde Derksen kan zich goed voorstellen dat er politieke partijen zijn die graag het beleid van sommige kerken waar, ondanks de coronarestricties, honderden mensen samenkomen zouden willen beknotten. "Maar CDA en ChristenUnie in het kabinet zullen dat nooit accepteren. Die staan pal voor dat recht om naar de kerk te gaan om je geloof te belijden, ook in een crisissituatie als deze."

De hoogleraar snapt dat deze status aparte door veel mensen gezien wordt als willekeur. "Waarom kroegen en theaters verbieden en kerken niet? Ze hebben allemaal aanpassingen gedaan en doen allemaal hun best om de regels te eerbiedigen. Bovendien gingen in de eerste lockdown wél bijna alle kerken dicht. Toen zagen ze blijkbaar wel de urgentie van de situatie in."