Half april gebeurt er iets bijzonders op het degelijke NPO2: in het programma Danny op straat gaat journalist Danny Ghosen op bezoek bij mensen die geloven in het verband tussen het coronavirus en de uitrol van het 5G-netwerk in Nederland. Zoals altijd interviewt Ghosen zijn gasten niet kritiekloos - hij slaat ze om de oren met de feiten uit de RIVM-rapporten - maar laat ze wel hun verhaal vertellen.

Na het programma schakelen we direct over naar Nieuwsuur-presentator Jeroen Wollaars, die zijn programma met een knipoog aankondigt door te zeggen: "Gaan we weer terug naar de feiten..."

Zetten we mensen die een alternatieve blik op de waarheid hebben niet té gemakkelijk weg als 'gekkies'? Jaron Harambam (1983) vindt van wel. "Het is belangrijk dat je hun ideeën leert begrijpen", zegt de socioloog die werkzaam is aan het Instituut voor Mediastudies van de Katholieke Universiteit Leuven.

"Als je zegt: er is geen verband tussen 5G en corona, dan ontslaat dat je direct van de verantwoordelijkheid om te onderzoeken waar die angst vandaan komt. Bovendien stel je dan ook niet meer de vraag: is die 5G-techniek wel goed onderzocht? Welke industrieën hebben hier belang bij? Het is in mijn ogen veel beter om die twijfel te onderzoeken in plaats van de discussie af te kappen."

Een man loopt weg nadat hij brand heeft gesticht in een zendmast in Groningen. Volgens complotdenkers is het 5G-netwerk dat de masten uitzenden schadelijk voor de gezondheid. (Foto: beeld uit video NU.nl)

Harambam sprak voor zijn proefschrift, waarmee hij cum laude promoveerde, veel mensen uit de complotwereld. De verschillen zijn groot. "Er zijn mensen die het 'mainstreamgeluid' totaal niet meer geloven, maar er zijn er ook die hier gewoon twijfels of vragen over hebben en openstaan voor verschillende geluiden. Die laatste groep wordt in mijn ogen onzichtbaar gemaakt door overgrote aandacht, ook in de media, voor dogmatische fanatici. Alleen door confrontatie van ideeën groei je als mens en samenleving, en kom je meer te weten."

Vindt hij dat we in deze crisistijd te veel meebuigen met de 'lijn-Rutte' waarin één wet centraal staat (de wetenschappers van het RIVM hebben altijd gelijk)? "Er wordt altijd een beeld geschetst van een eensgezinde wetenschap die de waarheid in pacht heeft. Die gedachte ontkent dat hier ook binnen de wetenschap verschillende ideeën over zijn, juist omdat er zo veel vragen zijn over corona. Die vragen worden nu door een beperkt groepje wetenschappers onderzocht en dat gebrek aan openstellen voor andere visies en methoden is funest, ook voor het vertrouwen in de wetenschap."

"Je moet tegenspraak faciliteren, verschillende geluiden laten horen, en nu is het alleen de waarheid van het OMT waarop geleund wordt. Er zijn in Nederland zoveel verschillende mensen en instituten die onderzoeken en experimenten kunnen doen om meer te weten te komen hierover."

Maar is het leven niet wat overzichtelijker als we vasthouden aan de feiten? We kunnen toch niet overal achteraan rennen? De socioloog haalt een actuele vraag aan: hoe besmettelijk is het virus buiten? "Ik kan me voorstellen dat je daar als festivalbaas onderzoek naar wilt doen. Stel dat je iets organiseert met duizend mensen in Groningen waar het relatief veilig is en dan kijkt hoe het virus zich ontwikkelt."

Hoe verklaart hij dat alternatieve inzichten zoals die van Jort Kelder (samengevat: laten we de recessie beperken door de economie niet te veel op slot te doen) en schrijver Kluun (misschien kunnen jonge mensen best naar festivals) zoveel felle reacties krijgen? "Die mensen laten gewoon een ballonnetje op en dat doen complotdenkers vaak ook. Je hoeft niet alles voor waar aan te nemen, maar je kan wel zeggen: laten we het onderzoeken. Er zijn complotdenkers die er helemaal naast zitten, maar sommige hebben ook een punt. Maar tegenwoordig mogen alleen wetenschappelijke experts ballonnetjes oplaten."

Harambam vindt dat het verleden voldoende heeft aangetoond dat het belangrijk is om algemene waarheden te blijven onderzoeken. "Kijk maar naar het openbaren van spionage van geheime diensten door Edward Snowden, naar dieselgate of de geheime prijsafspraken tussen banken in het Liborschandaal. Het gaat erom dat je een discussie over de waarheid moet voeren en niet sommige geluiden moet censureren, de beste verklaringen drijven uiteindelijk toch wel boven."

Maar bestaat er dan echt niet zoiets als dé waarheid? Harambam is aanhanger van de socioloog Bruno Latour die stelde dat 'de waarheid' niet alleen de optelsom van feiten is, maar ook van politiek. Iets wordt eerder als waarheid gezien als de juiste mensen en instituten jouw werkelijkheid ondersteunen.

"Latour zegt dat het succes van wetenschappelijke feiten vooral in de wereld buiten de laboratoria bepaald wordt. Dit betekent niet dat de waarheid alleen maar een verhaal of politiek zou zijn, maar wel dat ze op meer dan alleen maar de feiten berust. Het gaat om het netwerk van wetenschappers, meetmethoden en instituten dat het feit in stand houdt."

Socioloog Harambam in zijn woonplaats Brussel: "Je moet bij complotdenkers niet alleen maar je gelijk willen halen met feiten." (Foto: ProShots)

Kan angst een reden zijn waarom mensen meer op de wetenschap van feiten vertrouwen? "Een half jaar geleden hadden we nog de boeren die de cijfers van het RIVM over stikstof in twijfel trokken en in maart luisterden we opeens allemaal naar diezelfde RIVM-experts. Onzekerheid en angst hebben daar zeker mee te maken: de wetenschap geeft toch houvast."

Als voorbeeld noemt hij het filmpje van longarts David Prins, die twijfelt aan het dominante verhaal dat vaccins de enige oplossing voor de coronacrisis zijn. "Die man stelt goede vragen over het blindstaren op vaccins en pleit voor alternatieve oplossingen en experimenten. Hij wordt dan helemaal met de grond gelijk gemaakt omdat hij niet alles helemaal correct heeft, terwijl hij wel een goed verhaal heeft. Het is misschien inderdaad heel lastig om een goed werkend vaccin te vinden - zoals bij aids - en dan is het toch dom om daar alles op te zetten? Er zijn meerdere mogelijkheden, laten we die onderzoeken."

Enigszins geruststellend in dat kader vond hij het optreden van RIVM-baas Hans Brug in Buitenhof. "Die stelde dat wetenschappers elke week nog leren. Dat lijkt me een goede lijn: we weten niet alles, laten we juist daarom verschillende geluiden aanhoren en verschillende soorten onderzoek doen. We kunnen toch best meer twijfel en transparantie in het officiële verhaal toelaten?"

Harambam vindt het niet alleen onwenselijk, maar noemt het zelfs gevaarlijk om verschillende visies buiten te sluiten. "Als je mensen niet serieus neemt maar wegzet als dogmatische idioten, radicaliseren ze juist en worden ze waar je hen van beschuldigt. Het zijn in veel gevallen mensen die gewoon vragen hebben, maar ze worden weggezet als complotdenkers, waardoor ze steeds overtuigder worden van hun gelijk."

"Ik zou veel meer in gesprek gaan met deze mensen, niet keihard aanvallen en niet alleen maar je gelijk willen halen met feiten. Dat levert geen begrip op en dan creëer je alleen maar grotere maatschappelijke tegenstellingen."