Het leek zo gezellig: eindelijk weer eens een avond met een paar vrienden goed eten, stevig lachen en lekker drinken. Totdat iemand op een onbewaakt moment zijn telefoon van tafel grist en in trance naar het scherm staart. De rest kijkt elkaar ongemakkelijk aan. Wanneer is het niet netjes om je smartphone te pakken, en waarom kunnen we die drang soms niet weerstaan?

Een voor anderen ongewenst smartphonemoment kan zich in allerlei sociale situaties voordoen. Bijvoorbeeld tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei. Vorig jaar greep een enkeling de twee minuten stilte op de Dam aan om de herdenking met zijn smartphone te filmen. Wat maakt het dat iemand op dat moment naar zijn telefoon grijpt, in plaats van de oorlogsslachtoffers herdenkt?

"We zijn ontwend om lang met onze eigen gedachten opgezadeld te zitten", is een van de verklaringen van Regina van den Eijnden. Zij doet aan de Universiteit Utrecht onder meer onderzoek naar compulsief smartphonegebruik. "Als dat voor iemand geldt, zit een reflexmatige neiging om naar je telefoon te grijpen wel dichtbij."

Sinds 2016 roept het initiatief 2BelminutenStilte mensen op om hun smartphone tijdens de Nationale Herdenking helemaal uit te zetten. Het idee voor dit pleidooi is voortgekomen uit de wens voor een bredere oproep om bewuster met smartphones om te gaan, vertelt initiatiefnemer Fabian Sapthu.

"We zagen dat de smartphone altijd heel erg aanwezig is, en de aandacht van een etentje of verhaal afleidt", zegt hij. "Blijkbaar is de smartphone in ons leven gekomen zonder bijkomende etiquette of regels. We dachten toen: is er een collectief moment in Nederland waarop we met z'n allen die smartphone niet zouden moeten gebruiken? Daarbij kwamen we uit op 4 mei om 20.00 uur."

Volgens Mark Deuze, hoogleraar mediastudies aan de Universiteit van Amsterdam, is het lastig om altijd op de hoogte te zijn van smartphone-etiquette, omdat het apparaat zo veelzijdig is. "De werkelijkheid verandert sneller dan de etiquette kan bijhouden. Je kunt de juiste omgangsvormen leren, maar ik vind het belangrijk dat we iemand moeten vergeven als hij de etiquette niet zou naleven."

Zie ook: Zo gedraag je je netjes op WhatsApp

'Wees je bewust van je smartphonegebruik'

Dat het lastig kan zijn om van je smartphone af te blijven, ervoeren ook festivalbezoekers in een onderzoek van Van den Eijnden in 2017. Zij moesten hun telefoon drie uur lang in vliegtuigmodus zetten om te voorkomen dat zij online zouden gaan. Festivalgangers die aangaven gevoelig te zijn voor smartphoneverslaving, hadden in die periode meer last van ontwenningsverschijnselen.

De neiging om op een festival naar een smartphone te grijpen, is best vergelijkbaar met dezelfde neiging tijdens de Nationale Herdenking, zegt Van den Eijnden. "Als het om prikkels van buitenaf gaat, is een festival prikkelintensief en de Nationale Herdenking prikkelarm. Maar die situaties kunnen best op elkaar lijken als het gaat om interne prikkels. Het gaat om twee momenten die mensen als bijzonder kunnen ervaren en daarmee de behoefte kan oproepen om het vast te leggen."

Daar komt bovenop dat het in het algemeen vrij laagdrempelig is om je smartphone te pakken, zoals tijdens de korte momenten dat je op de bus, tandarts of in een café op een afspraak moet wachten. "Op de smartphone is de informatie te vinden die voor jou het interessantst is", zegt Van den Eijnden. "Jouw sociale media, jouw nieuwsapps, jouw games… We hebben een behoefte om geprikkeld te worden. We vervelen ons niet graag."

De onderzoeker raadt mensen aan om bij zichzelf na te gaan of zij moeite hebben om het apparaat te laten liggen. "Bewustwording is essentieel als je hier iets aan wil veranderen. Daarnaast dien je op de hoogte te zijn van sociale normen smartphone-etiquette en dus begrijpen wanneer het ongepast is om naar je telefoon te grijpen. Het is weinig respectvol om je telefoon te pakken als mensen om je heen twee minuten in stilte de slachtoffers van oorlogen willen herdenken."

Zie ook: Waarom mensen hun smartphone thuislaten tijdens een festival

'Heldere regels kunnen etiquette ondersteunen'

Omdat etiquette per definitie om ongeschreven regels gaat, is hoogleraar Deuze voor duidelijkheid als situaties om een streng smartphonebeleid vragen. "Een paar dingen zijn echt wel logisch", zegt hij. "Je gaat natuurlijk niet bellen tijdens de dodenherdenking. Maar als ik naar het onderwijs kijk: ik heb collega's die laptops in de collegezaal pertinent verbieden. Ik doe dat niet. En we hebben allebei gelijk."

"Als autoriteit in een bepaalde context kun je deze regels opstellen", zegt Deuze. Iemand die een café heeft, kan bijvoorbeeld met een bordje smartphonegebruik ontmoedigen. "Of een hotel kan expliciet geen wifi aanbieden, zodat je echt even kunt uitrusten." Ook Van den Eijnden denkt dat duidelijkheid ervoor zorgt dat omgangsvormen helder en afgebakend zijn, hoewel het ongeschreven normen wel verandert in expliciete regels.

In een reactie op enkele filmende bezoekers tijdens de Nationale Herdenking in eerdere jaren, laat het Nationaal Comité 4 en 5 mei weten de actie 2BelminutenStilte ook dit jaar te ondersteunen. De stichting ziet desgevraagd voor zichzelf geen verdere rol weggelegd om mensen actief te wijzen op smartphone-etiquette tijdens de Nationale Herdenking.

"Het Nationaal Comité 4 en 5 mei rekent op het begrip van de aanwezigen om tijdens de herdenking op de Dam en bij alle andere herdenkingen in het land, de smartphone even niet te gebruiken en op stil te zetten, zodat iedereen de aandacht kan schenken aan hetgeen we herdenken, zonder daarbij afgeleid te worden door de telefoon", luidt het verzoek.