Direct na de verkiezingen werd het de fractieleiders duidelijk dat het nog weleens een lange formatie kon worden. De VVD won, maar met 33 zetels leverde de partijen van Mark Rutte acht zetels in. Om nog maar te zwijgen over de PvdA. De coalitiepartner werd genadeloos bedankt voor de bewezen diensten.

Het proces van eliminatie zette zich in: de PVV en SP zetten zichzelf buitenspel en de PvdA moest haar wonden likken. Er kwamen zetels bij voor kleinere partijen zoals PvdD, Denk en FvD, die zijn echter niet de Kamer ingekomen om te regeren, maar om te ageren. 

De verkiezingsuitslag van 2017 waarschuwde de politiek leiders voor de consequenties van het nemen van regeringsverantwoordelijkheid. Het werd al vrij snel duidelijk dat VVD, CDA en D66 - die gedurende de formatie de benaming 'het motorblok' kreeg en ook weer verloor - die verantwoordelijkheid wel wilden nemen. Maar er was een kwartet nodig om aan een meerderheid in het parlement te komen. 

Bij D66 wisten ze het zeker: GroenLinks, de grote winnaar op links, moest erbij. Alexander Pechtold wilde een progressieve partij als vierde partij om niet alleen te staan tegenover de conservatieve VVD en CDA. Maar Jesse Klaver haakte af. Migratie bleek een onoverkomelijk obstakel te zijn. 

Op de achtergrond bleef de ChristenUnie geduldig haar beurt afwachten en zou de laatste en enige optie blijken voor een meerderheidskabinet. De christenen hebben ervaring met regeren (Balkenende IV) en behoorden samen met D66 en SGP tot de officieuze gedoogpartners van Rutte II. 

Liefde op het eerste gezicht werd het niet. Gert-Jan Segers wilde best praten, maar hij moest wel gewild zijn aan de onderhandelingstafel. Dat was hij aanvankelijk niet. Na de eerste mislukte poging met GroenLinks, werd CU door D66 vakkundig uit de Stadhouderskamer geweerd. 

Voordat er met de VVD en het CDA erbij onderhandeld kon worden, wilde Pechtold een gesprek met de ChristenUnie. Gedacht werd aan een korte gedachtewisseling, maar het liep uit op een urenlang beraad waarin Pechtold het verkiezingsprogramma van de ChristenUnie minutieus analyseerde. Wellicht overvallen door het vragenvuur, concludeerde Segers dat het voor hem zo niet hoefde.

Pechtold kreeg zijn zin en GroenLinks kwam opnieuw in beeld. Maar Klaver haakte opnieuw af. Weer bleek migratie het struikelblok. Pechtold kon niets anders dan toch met Segers in gesprek te gaan.

Het is een coalitie die maar weinig mensen voor de verkiezingen voorspeld hadden. De VVD en CDA voerden een rechts-conservatieve campagne tegen de PVV, terwijl D66 vasthield aan hun liberale koers en zich afzette tegen Rutte en Buma, maar ook tegen Segers. 

Nu de buit voor de VVD opnieuw binnen is, is het de vraag hoe de partij zich met het zetelverlies in dit kabinet zal opstellen. Rutte voerde een campagne die erop gericht was om hem de kans te geven zijn klus af te maken en te voorkomen dat Wilders de grootste zou worden.

Voor ideeën en een toekomstvisie ben je bij Rutte dan ook aan niet het juiste adres. "Ik ben meer iemand die zegt: visie? Dan moet je naar de oogarts", zei hij onlangs. In de campagne maakte hij nadrukkelijk geen beloftes meer en wel met dezelfde reden waarom de VVD geen duidelijke ideeën meer heeft: als je geen uitgesproken ideeën hebt, kun je er ook niet op worden aangesproken. 

De klimaatmaatregelen die het volgend kabinet zal aankondigen, zullen voor de VVD sowieso te dragen zijn. Waarom? Er staat niets over in het verkiezingsprogramma, dus ze hoeven niks uit te leggen.

De VVD kreeg in 2012 het vertrouwen van de kiezer om de portemonnee op orde te krijgen en dat is ze samen met de PvdA gelukt. Rutte kon het zich in zijn vorige kabinet nog veroorloven geen visie te hebben. De VVD is er onder zijn leiding groot mee geworden, maar tegelijk ook verworden tot een machtspartij zonder idealen en de vraag is of hij daar de komende periode, waar niet meer de economie centraal staat, mee weg komt.

Temeer omdat hij in dit kabinet ook te maken heeft met het CDA, D66 en ChristenUnie. Dat zijn drie partijen met uitgesproken visies op de maatschappij.

CDA-leider Sybrand Buma bijvoorbeeld, hij voerde een cultureel conservatieve campagne. Onder Buma heeft het CDA een stevige ruk naar rechts gemaakt. In de campagne uitte hij harde kritiek op de islam en had hij het over de angst voor nieuwkomers en het verlies van de Nederlandse identiteit. Dubbele paspoorten moeten verdwijnen en het volkslied moet op scholen gezongen worden.

Zijn boodschap staat haaks op die van het kosmopolitische gedachtegoed van D66. Wie denkt dat Buma van plan is water bij de wijn te doen, zal bedrogen uitkomen. Dat liet hij tijdens de onderhandelingen blijken toen hij een maand geleden de H.J. Schoo-lezing voordroeg. De kern van het betoog: een afrekening met de diversiteitsgedeachte en begrip voor de boze gewone Nederlander die zich zorgen maakt over de veranderende samenleving.

Buma liet zien niet van plan te zijn van toon te veranderen. Dat hoeft hij ook niet te doen. Het CDA kijkt alweer vooruit, het vizier op de volgende verkiezingen. Ze houden er rekening mee dat dit het laatste kunstje van Rutte zal zijn en zien dat de VVD niet direct een opvolger in huis heeft staan. 

Ook voor Alexander Pechtold kan dit het laatste hoofdstuk van zijn Haagse carrière inluiden. Hij bracht D66 van drie zetels in de oppositie terug in het centrum van de macht. Op de weg daar naartoe pikte hij kiezers op bij de VVD, PvdA en GroenLinks. 

D66 zal hard zijn best moeten doen om in een coalitie met Rutte, Buma en de christelijke Segers die progressieve achterban niet teleur te stellen. Dat is ook de reden waarom Pechtold zo graag verder wilde met GroenLinks; dat zou goed zijn voor het evenwicht in het kabinet. Dat lukte niet. Ook de SP en de PvdA wilden niet. Het zullen precies deze drie partijen worden die het kabinet Rutte III zullen aanvallen op rechtse thema's. Het progressieve D66 zal als boksbal dienen.

D66 kreeg uiteindelijk gezelschap van de ChristenUnie. En dat betekent dat Pechtold nog wel het een en ander zal moeten uitleggen aan zijn achterban. Hij noemde onderhandelingen met CU eerder nog "onwenselijk" en vond dat de partijen op medisch ethisch vlak mijlenver uit elkaar lagen. Ja, met de ChristenUnie is goed samengewerkt als officieuze gedoogpartners van Rutte II, maar in een kabinet zitten met de christenen zou voor D66 te ver gaan.

Nu lijken Segers en Pechtold wel beste vrienden. De twee partijleiders trokken nauw op met elkaar gedurende de onderhandelingen. Het bleek dat de partijen op thema’s als klimaat en migratie goed met elkaar overweg konden.

Bij de ChristenUnie hebben ze Pechtold zijn trucje vergeven en dat moet kunnen: "Het is zakelijk. Dit is geen huwelijk", zegt een ingewijdene. Bij de ChristenUnie heerst het besef dat het land wel geregeerd moet worden en voelt daar ook een verantwoordelijkheid voor als op hun een beroep wordt gedaan. Zij accepteren hun rol als kleinste partij (5 zetels), maar doen toch mee omdat zij "een deel van onze idealen kunnen realiseren". 

Toch hoeft er niet al teveel opstand in D66 en ChristenUnie te ontstaan. Er zijn simpelweg geen andere combinaties van partijen over die wel bereid zijn compromissen te sluiten. Het proces van eliminatie tijdens formatie heeft dat wel aangetoond. De vier partijen zijn op elkaar aangewezen in dit verstandshuwelijk. Nu maar eens zien of de liefde kan groeien.

Lees meer achtergrondverhalen in NUweekend