De Amerikaanse autoriteiten maakten op 20 mei bekend dat de zes banken in totaal 5,8 miljard dollar (5,3 miljard euro) moeten neerleggen vanwege hun aandeel in de valutafraude, een internationale markt waarin dagelijks 5,3 biljoen dollar in om gaat.

Het is een van de grootste schandalen in de sector sinds het uitbreken van de financiële crisis. Pijnlijk, want de miljardenschikkingen voor fraude met rentetarieven, zoals die met de Libor en Euribor, zijn pas net achter de rug.

"Het manipuleren van rentetarieven en wisselkoersen hoorde er kennelijk bij in de financiële sector", zei Sweder van Wijnbergen, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam, vorige week al tegen NU.nl.

Dit keer zoeken we het antwoord op de vraag: Hoe is er een einde te maken aan de constructies en gewoonten die tot problemen leiden in de bankwereld?

"Als je 10 miljoen euro kunt verdienen door even de andere kant op te kijken, is de verleiding erg groot", zegt Van Wijnbergen over de kwestie hoe de handelaren te werk gingen.

"De vraag is: hoe haal je die verleiding weg? Daarvoor moet je kijken naar de bonussen van de handelaren en de kwetsbaarheden van het systeem."

Voor het eerste punt is er een makkelijke oplossing, vindt de hoogleraar. "Wat mij betreft schaf je de bonus van handelaren helemaal af, dan haal je de financiële prikkel eruit."

Dat zou kunnen betekenen dat jong bankierstalent van Nederlandse bodem zijn geluk gaat zoeken in de beter betaalde Londense City. Maar daar wordt de financiële sector volgens Van Wijnbergen niet slechter van.

"Een medewerker met een hoge functie bij een Nederlandse bank vertelde mij laatst dat als bonussen hier verder aan banden worden gelegd, bankiers naar het buitenland vertrekken. Maar wat geeft dat? Dat soort mensen moet je hier toch niet willen."

De oplossing voor het tweede punt, de kwetsbaarheden van het systeem, is een iets ingewikkeldere kwestie. De Liborrente, waar ook jarenlang door handelaren mee werd gesjoemeld, wordt bijvoorbeeld dagelijks samengesteld door een panel internationale banken.

"Je zou zeggen dat die percentages zijn gebaseerd op werkelijke transacties, maar het komt in een groot deel van de gevallen tot stand door een dagelijkse schatting van een select groepje banken. Slechts een klein deel is op echte transacties gebaseerd. Daar zit de toezichthouder niet eens bij, die schattingen zijn niet te controleren", zegt Van Wijnbergen.

Hij is niet verbaasd dat handelaren in het verleden tijdens dit proces de rentepercentages manipuleerden voor eigen gewin. "Het is erg makkelijk om een gewenst percentage door te geven als dat wordt gevraagd zonder ooit gecontroleerd te worden."

Hoogleraar psychologie Naomi Ellemers denkt dat gedragsverandering ook uit de sector zelf moet komen. Sterker nog: als je teveel aandringt, heeft dat een averechts effect. 

"Men moet de blik naar buiten richten, maar de financiële sector is vrij geïsoleerd. Het 'wij tegen zij' denken zoals we dat nu zien, maakt het ook moeilijk voor bankiers om iets met de kritiek te doen."

Ellemers is per 1 mei benoemd als toezichthouder bij accountants- en adviesorganisatie PWC, vanwege haar kennis op het gebied van beloning en motivatie, diversiteit en verandering in organisaties, moreel gedrag en ethisch klimaat. Momenteel schrijft zij een boek over immoreel gedrag binnen organisaties en hoe dit gedrag te beïnvloeden valt.

De psychologie heeft op initiatief van De Nederlandsche Bank (DNB) een belangrijke rol gekregen binnen de financiële sector. Zo wordt sinds 2010 ook toezicht gehouden door DNB op gedrag en cultuur binnen een bedrijf.

Met behulp van gedragspsychologen worden bestuursvergaderingen geëvalueerd, zo kan de toezichthouder beter inspelen op benoemingen van belangrijke posities binnen een financiële instelling. Heeft een bank een dominante bestuurder, dan moet de commissaris genoeg tegenwicht kunnen bieden. 

"Als we anderen op hun morele gedrag aanspreken, heeft dat een enorme impact. Dat kan zelfs zo krachtig zijn dat mensen zich er tegen wapenen. Dat werkt dus averechts. Ze sluiten zich dan af voor kritiek en schieten in de verdediging", zegt Ellemers.

 "Als je tegen iemand zegt: 'je bent geen goed mens', dan help je zo iemand niet te veranderen. Mensen kunnen heel heftig op dit type beschuldigingen reageren. Ook lichamelijk, in ons onderzoek zien we dat de hormoonhuishouding en de bloeddruk dan veranderen."

Met gestrekt been erin, brengt de bankier dus niet tot inkeer. Maar er is gezien het verleden ook geen reden om te vertrouwen op zelfregulering van de sector zelf.

"Je moet hopen dat mensen zelf willen veranderen", zegt Ellemers. En die hoop is volgens haar ook terecht. Uit onderzoek binnen financiële instellingen blijkt namelijk dat werknemers in de sector het belangrijk vinden dat ze trots kunnen zijn op het bedrijf waar zij voor werken en eerlijk willen zijn tegenover klanten. Het gaat niet alleen om zoveel mogelijk geld verdienen, wil de hoogleraar ermee aantonen.

Ellemers: "Om te veranderen moet je eerst weten wat er niet goed gaat. Hoe wordt er omgegaan met fouten? Wat is de bedrijfscultuur? Hoe zit het met de diversiteit binnen de organisatie? Dat kunnen symptomen zijn van andere problemen en kun je allemaal in kaart brengen."

"Die openheid moet je vriendelijk doch dwingend doorvoeren, dan kun je pas verandering doorvoeren. Dat gaat niet over één nacht ijs, de verandering van een bedrijfscultuur is per definitie een kwestie van een lange adem." 

Van Wijnbergen is minder optimistisch en noemt het vertrouwen op goede bedoelingen in de financiële sector na alles wat er is gebeurd naïef. Hij citeert Larry Summers, econoom en oud-minister van Financiën in de Verenigde Staten: "Het eerste slachtoffer van de financiële crisis is ons geloof in zelfregulering."

Meer langere verhalen en achtergronden op NUweekend