'Manipuleren van wisselkoersen en rentetarieven hoorde er gewoon bij'

"Als je de boel niet belazert, dan doe je je best niet", is een van de citaten die de Amerikaanse toezichthouder op 20 mei publiceerde bij het bekendmaken van de afwikkeling van deze zaak. 

Het citaat komt van een bankier van de Britse bank Barclays in november 2010 en was bestemd voor een collega-handelaar. De handelaren noemden zichzelf onderling 'Het Kartel' of 'Maffia'. Ze gebruikten daarbij exclusieve chatprogramma's om over hun handelen te communiceren én om erover op te scheppen.

De Amerikaanse autoriteiten willen ermee aantonen dat het manipuleren van valutakoersen en rentetarieven voor eigen gewin er nu eenmaal bij hoort.

Dat beaamt ook Sweder van Wijnbergen, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam. "Het manipuleren van rentetarieven en wisselkoersen hoorde er kennelijk bij in de financiële sector. Het waarom is wel uit te leggen, maar niet te verdedigen", zegt Van Wijnbergen.

Extra pijnlijk

Dat blijkt ook wel uit het feit dat het gesjoemel jarenlang heeft geduurd; tussen december 2007 en januari 2013 manipuleerden handelaren van Citigroup, JP Morgan Chase, Barclays, Royal Bank of Scotland UBS en Bank of America de wisselkoersen op de internationale valutamarkten (met een dagelijkse omvang van zo'n 5,3 biljoen dollar) om zo hun eigen winsten op te schroeven.

Wat de kwestie extra pijnlijk maakt is dat de banken onlangs miljarden euro's hebben moeten betalen aan financiële toezichthouders om claims af te wikkelen voor het sjoemelen met interbancaire rentetarieven zoals de Euribor en Libor. 

"Het roept de vraag op of de financiële sector iets heeft geleerd van het vorige schandaal", schreef de gezaghebbende Financial Times. De Britse zakenkrant berekende dat banken in totaal meer dan 160 miljard dollar (146 miljard euro) hebben betaald aan boetes en schikkingen sinds 2008.

De afwikkeling van deze zaak moet een punt zetten achter een van de grootste misstanden binnen de sector sinds het uitbreken van de financiële crisis in 2008. Hoe heeft het weer zo ver kunnen komen?

Zie ook: Dit moet je weten over de Liborrente

Primitief gedrag

"Het is heel primitief gedrag", zegt Jaap Koelewijn, hoogleraar bedrijfsfinanciering aan de Universiteit van Nyenrode. "Met het manipuleren van rentes en wisselkoersen wordt veel geld verdiend, en door geld te verdienen voor je bank krijg je bonussen. In de financiële sector werken vooral door geld gedreven mensen."

Daarbij speelt volgens Koelewijn ook een ander aspect een rol. "Bankiers doen het ook voor de lol, voor het spelletje. De kick dat zij aan de touwtjes zitten. Met de achterliggende gedachte: het is niet mijn geld."

Risico's nemen zonder daar zelf de consequenties voor te hoeven dragen; dat gegeven wordt dikwijls aangehaald voor het uitbreken van de financiële crisis in 2008. Bankiers verkochten op grote schaal waardeloze producten in de wetenschap dat zij er goed voor beloond zouden worden.

De bonussen zijn inmiddels wel aangescherpt, bankiers in Europa mogen nog maximaal 100 procent van hun vaste loon als extraatje krijgen. In Nederland is het percentage variabel loon zelfs gemaximeerd op 20 procent van het vaste salaris. Maar de prikkel om veel geld te verdienen is er nog wel, zegt Koelewijn.

Miljardenboetes banken

Van de zes grote banken die een boete kregen opgelegd, was die van Citigroup het hoogst met 925 miljoen dollar (842 miljoen euro). In totaal moet 5,8 miljard dollar (4,6 miljard euro) aan boetes worden betaald. © ANP

JP Morgan Chase moet 550 miljoen dollar (501 miljoen euro) aan boete betalen. © ANP

De Britse bank Barclays krijgt een boete van 650 miljoen dollar (592 miljoen euro). © AFP

Ook de boete van Royal Bank of Scotland loopt met 395 miljoen dollar (360 miljoen euro) hoog op. © ANP

De Zwitserse bank UBS is de eerste die meewerkte aan het onderzoek en is niet bestraft, maar zal wel een boete van 203 miljoen dollar (185 miljoen euro) betalen © ANP

Bank of America kreeg met 205 miljoen dollar (186 miljoen euro) de laagste geldstraf van de zes banken. © AFP

Verleiding

"Handelaren zien dagelijks miljarden euro's aan hun neus voorbij gaan. Het draait om de verleiding, de beloning en de kick."

Dat zou betekenen dat zo lang er met geld wordt gehandeld, er ook gemanipuleerd wordt door bankiers om er zelf beter van te worden. Maar dat hoeft geen gegeven op zich te zijn, zegt Naomi Ellemers, hoogleraar psychologie.

Zij is per 1 mei benoemd als  toezichthouder bij accountants- en adviesorganisatie PWC vanwege haar kennis op het gebied van beloning en motivatie, diversiteit en verandering in organisaties, moreel gedrag en ethisch klimaat.

"Mensen geven niet van nature toe aan verleidingen", zegt Ellemers. "De vraag is meer: hoe heeft de situatie kunnen ontstaan waarin mensen handelen zoals ze dat doen en dat vervolgens normaal vinden?"

Ellemers schrijft momenteel een boek over immoreel gedrag binnen organisaties en hoe dit gedrag te beïnvloeden valt. De vraag waarom bankiers in dezelfde fout vervallen, raakt zoals ze het zelf zegt de kern van haar werk.

Bedrijfscultuur

Het ontstaan, en dus ook het voorkomen, van onwenselijk gedrag heeft volgens Ellemers onder andere met de bedrijfscultuur te maken. "De Nederlandsche Bank (de toezichthouder in Nederland van een aantal banken, red.) heeft psychologen in dienst genomen om naar dit vraagstuk te kijken. Zij kwamen ook met het idee om een psycholoog aan te laten schuiven bij bestuursvergaderingen."

Daar werden door anderen grappen over gemaakt. 'De bankier op de divan' stond er in het NRC. Volgens de psychologe ten onrechte, de psychologen hebben wel degelijk een taak en hebben een toegevoegde waarde. 

Ellemers haalt het nieuwste boek van Joris Luyendijk aan. In Dit kan niet waar zijn, de bestseller waarvoor Luyendijk ruim tweehonderd bankiers in de Londense City interviewde, beschrijft hij hoe bankiers in hun eigen bubbel leven en daardoor min of meer blind zijn voor kritiek van buitenaf. 

"Zodra dat gebeurt, leef je je eigen leven niet meer. Je creëert een situatie waarin je alleen nog maar mensen tegenkomt die met grote hoeveelheden geld werken en denken daar zelf ook recht op te hebben." Mensen blijven zelf verantwoordelijk voor hun eigen handelen, maar je moet ze niet in die situatie brengen, vindt Ellemers.

Zie ook: Joris Luyendijk: 'De financiële sector gaat weer regelrecht richting ravijn'

Niet waterdicht

Uiteindelijk krijg je een systeem niet waterdicht, welke beleid je ook voert of welke gedragscode je ook gebruikt. "Je hebt nooit de garantie dat het sjoemelen met rentes en wisselkoersen nooit meer gaat gebeuren", zegt ook Koelewijn. 

"In dit geval kun je de schuld bij zowel het systeem als bij bij de mensen leggen", vindt hoogleraar Van Wijnbergen.

"Sommigen wijzen naar de toezichthouder, maar dan ga je voorbij aan het feit dat het de handelaren waren die de regels overtraden. Het is alsof een inbreker zegt: ik ben maar door het raam naar binnen geklommen, want de politie was niet in de buurt. Zo zou het niet moeten werken. Falend toezicht is nog geen excuus voor het overtreden van wet- en regelgeving."

Volgende week komen kenners in NUweekend aan het woord over de vraag: wat moet er veranderen? 

Meer langere verhalen en achtergronden op NUweekend