De zaak slaat nu als een boemerang terug op de Russische president. Een strop van tientallen miljarden dreigt.

Het ene moment was hij nog de baas van een van de grootste bedrijven van het land, een paar maanden later stond hij in de verdachtenkooi.

Oliemagnaat Michail Chodorkovski raakte zijn macht en het grootste deel van zijn vermogen kwijt toen hij in 2005 werd veroordeeld voor belastingontduiking en fraude. Hij werd naar een strafkamp in de noordelijke regio Karelië gestuurd.

Chodorkovski verdween van het toneel, Yukos werd in stukken opgeknipt aan de concurrentie verkocht en daarmee leek de zaak afgedaan.

Aandeelhouders van Group Menatep Ltd. (GML), het moederbedrijf van Yukos, lieten het er echter niet bij zitten. Met een beroep op internationale verdragen spanden ze een rechtszaak aan. 

Die zaak bereikte deze week een voorlopige climax. Rechters van het Permanente Hof van Arbitrage (PHA) in Den Haag wezen de hoogste schadevergoeding toe die ooit is vastgesteld in dergelijke zaken: Rusland moet 50 miljard dollar (ruim 37 miljard euro) betalen aan de aandeelhouders van de energiereus. Chodorkovski hoort daar overigens niet meer bij.

Na negen jaar onderzoek stelde het hof afgelopen week onomwonden dat het de autoriteiten niet te doen was om het innen van belasting, maar om het onteigenen van de oliegigant. "Yukos werd getroffen door een reeks politiek gemotiveerde aanvallen door de Russische autoriteiten, die uiteindelijk leidden tot vernietiging van het bedrijf", schreven de rechters in een ongekend fel vonnis.

De klap van de rechterlijke hamer kwam hard aan in het Kremlin, dat direct beroep aantekende. "Een politiek gemotiveerd vonnis", oordeelde de Russische regering. Ironisch genoeg beweerden Chodorkovski en zijn medestanders destijds precies hetzelfde: ook hij zou slachtoffer zijn van een politiek proces.

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) was het daar in 2013 niet mee eens. Volgens de rechters werd Chodorkovski slecht behandeld en vernederd tijdens zijn gevangenschap. Het veroordeelde Rusland daarvoor, maar zag geen bewijs voor de klacht dat sprake was geweest van een politiek proces. Er bestond volgens het EHRM wel degelijk een "redelijke verdenking".

Zakenman Chodorkovski bouwde zijn imperium op terwijl het communisme instortte. Eind jaren 80 begon hij een kroeg, vervolgens handelde hij in computers en korte tijd later richtte hij zijn eigen bank op. Contacten had hij genoeg: zo was hij lid van de communistische jongerenbeweging Komsomol en raakte hij na de val van de Sovjet-Unie bevriend met de nieuwe garde, die democratische hervormingen en een vrije markt promootten.

Toen communistische hardliners in 1991 een staatsgreep probeerden te plegen, stond Chodorkovski in het parlementsgebouw zij aan zij met zijn 'democratische' vrienden. In 1993 was hij zelfs een tijdje onderminister van Energie, onder toenmalig president Boris Jeltsin.

De jonge ondernemer stond dus perfect voorgesorteerd om te profiteren van de snelle veranderingen in het 'wilde oosten'. De communistische staatsindustrie moest naar een vrije markt worden omgetoverd en een handvol ondernemers, die later oligarchen werden genoemd, stond klaar om de economische macht over te nemen. Toen de overheid in 1995 via veilingen een groot deel van de staatsbedrijven verkocht, wist Chodorkovski Yukos te bemachtigen voor slechts 300 miljoen dollar. Daar kwam wel nog 2 miljard dollar aan schulden van Yukos bij.

Chodorkovski leverde in de periode voordat hij werd opgepakt vaak openlijk kritiek op Poetin en financierde de liberale oppositie. Toeval of niet, in 2003 stond de politie op zijn stoep en werd hij aangeklaagd wegens grootschalige belastingontduiking en fraude.

Hij was niet de eerste oligarch die onder Poetin werd aangepakt: al snel na zijn aantreden maakte de president duidelijk dat het gedaan was met de macht van de oligarchen. Een andere invloedrijke zakenman, Boris Berezovski, was als eerste aan de beurt. Hij werd vervolgd voor fraude, maar koos eieren voor zijn geld en week uit naar het Verenigd Koninkrijk.

Michail Chodorkovski werd eind vorig jaar vrijgelaten onder Poetins amnestiewet. Hij woont tegenwoordig in Zwitserland.

De uitspraak van het Hof van Arbitrage kan nare gevolgen hebben voor Rusland, of het nu betaalt of niet. Als Moskou over de brug komt is de belastingbetaler de klos. 50 miljard dollar is een astronomisch bedrag, ook voor een groot land als Rusland: het komt neer op 2,5 procent van het bruto binnenlands product.

Het begrotingstekort, dat vorig jaar slechts een half procentje tekort vertoonde, kan erdoor verdrievoudigen. Het land heeft nog een optie: het heeft een reservefonds voor plotselinge tegenvallers. Als dat wordt ingezet, is het wel in één klap voor meer dan de helft leeg. Het zal in elk geval niet in goede aarde vallen bij de bevolking.

Econoom Aleksej Pogorelov van de bank Credit Suisse waarschuwde direct voor een mogelijke 'downgrade' van de Russische kredietwaardigheid. Het lijkt wat voorbarig, maar in dat geval zouden geldschieters die leningen verstrekken aan de Russische overheid daar meer rente over vragen.

Het is dus zeer begrijpelijk dat Rusland in beroep gaat tegen de uitspraak. Op die manier kan het land op zijn minst tijdrekken. Maar als ook de hogere rechters vinden dat Rusland moet betalen, komt het alsnog voor de keuze tussen twee kwaden. Want niet betalen heeft ook vervelende consequenties.

De schuldeisers zullen weinig mogelijkheden hebben om het bedrag te innen. De wederpartij is immers de Russische staat en daar kun je moeilijk een deurwaarder langs sturen. Landen die rechterlijke uitspraken naast zich neerleggen, staan echter al snel als onbetrouwbaar te boek en daar houdt het bedrijfsleven niet van.

Ook in Rusland zelf heerst de vrees dat buitenlandse bedrijven het land de rug zullen toekeren. "In de motivering van het vonnis staat onder meer dat de vernietiging van Yukos niets anders dan een doelbewuste onteigening was. Je hoeft geen profeet te zijn om nu een afname van de buitenlandse investeringen te voorspellen", somberde de Russische krant Vedomosti daags na de uitspraak.

Meer langere verhalen en achtergronden op NUweekend