Geur als kunst: 'Geuren brengen je meteen terug naar het verleden'
Gesundheit, een van de kunstinstallaties uit de expositie, bestaat uit een enorme katoenen zakdoek, middeltjes tegen verkoudheid, keramische neuzen en de respons op niezen (zoals "gezondheid" in het Nederlands) in 84 talen. De installatie is doordrenkt met de geur van eucalyptus. "We kennen die geur allemaal en de sterke associatie met stoombaden en verkoudheid", zegt kunstenares Claudia de Vos.
De Vos maakt geurkunst, oftewel olfactorische kunst met etherische oliën. Geur is bij deze kunstvorm het leidende expressiemiddel.
Een bekend Nederlands voorbeeld is de Pindakaasvloer van Wim T. Schippers die in 2011 nog in het Boijmans van Beuningen te zien was. De sterke pindakaaslucht riep bij de bezoekers onmiddellijk een gevoel van vreugde of walging op.
Een geur brengt je terug naar het verleden
"Als je een geur ruikt, denk je daar niet eerst rustig over na. Je hebt er direct een associatie bij: lekker of niet lekker. Je fietst langs de bakker, krijgt die geur in je neus en je moet bijvoorbeeld meteen aan een vriendje van vroeger denken", zegt De Vos.
Geurhistoricus Caro Verbeek noemt dit een "proustiaanse herinnering", naar de negentiende-eeuwse Franse intellectueel Marcel Proust die overweldigd werd door jeugdherinneringen bij het ruiken van een madeleinecake. "Wetenschappers zijn het erover eens dat geur hét zintuig bij uitstek is om vroege herinneringen op te roepen", zegt ze in een college van de Universiteit van Nederland. Dat komt doordat we geuren, in tegenstelling tot herinneringen of taal, nooit vergeten.
Het gegeven dat geuren zo snel associaties oproepen, is diep intrigerend voor geurkunstenaars. Zo maakte de Vlaamse kunstenaar Peter de Cupere voor een verzorgingstehuis in Doetinchem een veelbesproken beeld met de naam Smelloflowers. Het beeld van bloemenranken en trompetten verspreidt in iedere gang een andere geur, waardoor alzheimerpatiënten beter kunnen onthouden op welke gang ze wonen.
Iedereen beleeft geur anders
De Vos is vooral geïnteresseerd in de historische en culturele achtergrond van geuren. "Er is een enorm verschil tussen hoe wij geur ervaren en hoe iemand in bijvoorbeeld Japan dat doet. Wij vinden het normaal om kaas te eten en in Japan vinden ze dat vreselijk. Zij denken: waarom eet je gefermenteerde zoogdierenmelk? Als je de geur in de juiste context plaatst, krijgt die een heel andere betekenis."
Dat iedereen onmiddellijk associaties heeft bij het ruiken van bepaalde geuren, wil nog niet zeggen dat geurkunst altijd makkelijk te begrijpen is. Zo maakte De Cupere in 2014 een ijsbeeld van de maagd Maria uit wijwater. Bij het smelten van het beeld kwam er een sterke vaginale geur vrij, die De Cupere had gecreëerd uit de afscheiding van 49 vrouwen uit verschillende landen. Hij verwierf er fans mee, maar maakte ook vijanden.
En De Vos maakte het werk My Forest Gaia, bestaande uit een grote panoramafoto van een verwoest bos na een storm en een enorm schild met het gezicht van de Griekse oermoeder Gaia met haar kroon van takken en een jagersklem met een boomwortel. "Je denkt: wat verschrikkelijk, dit is allemaal kapot", zegt ze. Tegelijkertijd ruik je een rustgevende dennenhars. "Ook al worden dingen kapotgemaakt, er is altijd ruimte voor nieuwe ontkiemingen", aldus De Vos.
Met neusgymnastiek de tentoonstelling doorlopen
Wie de tentoonstelling Raw Materials in Kasteel Groeneveld bezoekt, krijgt van tevoren uitleg over hoe je met behulp van 'neusgymnastiek' het beste aan de installaties kunt ruiken.
De Vos hoopt mensen meer te leren over hoe zij zelf geur interpreteren. "Als je een sterk verzet hebt tegen een bepaalde geur, zegt dat iets over hoe jij met deze geur geconditioneerd bent. Het is interessant om je daar niet voor af te sluiten, maar je af te vragen: wat is er op dat moment gebeurd?"
