Dit artikel is afkomstig uit Trouw. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

Veel Nederlandse moslims dachten deze zomer weer even terug aan 1989. In dat jaar protesteerde een groep moslimmigranten tegen de Brits-Amerikaanse auteur Salman Rushdie. De schrijver overleefde afgelopen zomer een aanslag op zijn leven, gepleegd door een 24-jarige man die hem meerdere keren stak op een podium in New York.

De zwaargewonde Rushdie heeft weten te herstellen en nu ligt zijn nieuwe roman Victoriestad in de winkels. Dat gaat over het veertiende-eeuwse Zuid-India, waar een negenjarig meisje een goddelijke ontmoeting heeft die de loop van de geschiedenis zal veranderen. In de stijl van Rushdie zijn historische feiten en fantasieën met elkaar verweven in een modern verhaal.

Ook Lotfi El Hamidi, historicus en redacteur bij NRC, dacht na de aanslag van deze zomer regelmatig aan eind jaren tachtig en de protesten van moslims in Nederland. Hij noemt die tijd "het startschot voor het publieke debat over de islam".

De demonstraties volgden na een fatwa die de Iraanse ayatollah Khomeini op Valentijnsdag 1989 uitsprak. Hij riep moslims op Rushdie te doden nadat hij het boek De Duivelsverzen had uitgebracht. In De Duivelsverzen zijn, net als in Victoriestad, feiten en fantasie verweven. Een van de personages zaait twijfel over de bronnen van de profeet Mohammed. De profeet kreeg de inspiratie voor de koran niet ingefluisterd door de engel Gabriël, in het boek Djibriel geheten, maar door de duivel. Rushdie maakte zich volgens ayatollah Khomeini daarmee schuldig aan godslastering.

Nadat de ayatollah de fatwa uitsprak, gingen ook Nederlandse moslims in 1989 de straat op. Ze hielden spandoeken in de lucht met teksten als 'Dood aan Rushdie' en verbrandden zijn boek. Terwijl de protesten tegen Rushdie in Pakistan, India en Engeland al dagenlang in het nieuws verschenen, schrokken Nederlanders bij de beelden uit het eigen land. Nu riepen ook hún landgenoten op Rushdie te doden.

Volgens El Hamidi werden Nederlandse moslims in één klap zichtbaar. "In Nederland was de discussie over de rol van religie en wat wel en niet tot kunst mocht worden verheven al achter de rug. Na die protesten bleek dat een nieuwe bevolkingsgroep, die net was gesetteld, normen en waarden had die botsten." Langzaam sloeg de tolerante houding van veel Nederlanders om. "Politici zoals VVD'er Frits Bolkestein grepen de protesten aan als bewijs dat voor de islam geen ruimte was in de Nederlandse cultuur."

Schrijver en journalist Naeeda Aurangzeb was vijftien toen de fatwa op Rushdie werd uitgesproken. Aurangzeb is dochter van twee Pakistaanse migranten. "Ik moest opeens vertellen wat ik van de fatwa vond. 'Ben je voor of tegen?', werd aan mij gevraagd door docenten en ouders van klasgenoten." Die vraag wordt Aurangzeb sindsdien vaker gesteld: "Ben je voor of tegen de moord op Theo van Gogh, de aanslag op de Twin Towers en de zelfmoordaanslagen in Frankrijk?" Als moslim word je noodgedwongen een politiek wezen, vindt Aurangzeb.

De Duivelsverzen is niet het eerste boek dat de spot drijft met de islam. Schrijvers uit onder meer Iran en Turkije gingen Rushdie voor. De reactie op De Duivelsverzen was anders. Niet zozeer om wat hij schreef - de meeste critici hebben zijn boek nooit gelezen. Het had veel meer te maken met het tijdsgewricht waarin zijn boek uitkwam. Het was de tijd waarin het islamitisch fundamentalisme opkwam.

De ophef was volgens El Hamidi van meet af aan een politiek instrument. "De hele controverse begon in India en Pakistan en sloeg over naar Iran. Iran kwam net uit een achtjarige oorlog met Irak en de leider wilde afleiding van de situatie in eigen land. Hij wilde moslims over de hele wereld aan zich binden en maakte van Rushdie een vijand van de islam." Imams in Nederland schaarden zich achter zijn boodschap en verspreidden de ideeën van de Iraanse ayatollah. Al snel volgden de protesten in Nederland.

Voor het eerst werd zichtbaar hoe een politieke leider uit het Midden-Oosten moslims in Europa kon beïnvloeden. El Hamidi zag dit ook toen Osama Bin Laden na de inval van de Verenigde Staten in Afghanistan moslims opriep om voor de islam op te komen. "Hij verdeelde de wereld in twee kampen: de gelovigen en de ongelovigen." Opnieuw werden Nederlandse moslims opgescheept met het frame van voor of tegen.

Die invloed van extremisten uit het Midden-Oosten is vaker succesvol geweest. Zo trok een kleine groep Nederlandse moslims onder meer naar Syrië om te strijden voor IS, met het idee hun 'moslimbroeders' te steunen. Ook bij de aanslag op Rushdie afgelopen zomer liet de 24-jarige Amerikaanse dader zich inspireren door video's van geestelijken die zeiden dat Rushdie de islam had beledigd.

Na het uitspreken van de fatwa in 1989 dook Rushdie onder. Nadat zijn Japanse vertaler was vermoord, doken andere vertalers en uitgevers onder. Voor Adriaan van Dis was het aanleiding om samen met andere auteurs het Rushdie-comité op te richten in het Amsterdamse debatcentrum De Balie. Ze ijverden voor sancties tegen Iran en zochten op verzoek van Rushdie contact met Nederlandse moslims. Rushdie zelf had geen conflict met moslims in het Westen, vertelde hij in een interview tegen Van Dis. Integendeel: hij is zelf kind van twee moslims en groeide op in India. Hij verliet zijn vertrouwde wereld voor een andere toekomst in het Westen.

"Ik dacht te kunnen pleiten voor een seculiere traditie in de islam, zoals die ook in de joodse cultuur bestaat", zei Rushdie in het interview met Van Dis.

"Rushdie is een soft power die jonge moslims kan inspireren", reageert El Hamidi nu. "Maar zijn boek is misbruikt en gepolitiseerd." Van die inspiratie is daarom weinig te merken in het Westen. "Ik had gehoopt dat de nieuwe generatie wat vrijzinniger zou worden, maar veel jonge moslims zijn orthodoxer en houden steviger vast aan de Koran. Terwijl het een het ander niet hoeft uit te sluiten."

In een samenleving die snel verandert is het volgens El Hamidi aantrekkelijk voor steeds meer moslims zich af te sluiten. "De orthodoxe islam is overzichtelijk met duidelijke regels en dus een aantrekkelijk alternatief op de harde buitenwereld. Bij kunst en cultuur zijn die regels juist niet helder, conservatieve moslims vinden kunst vaak eng." En dat is vreemd als je naar de islamitische geschiedenis kijkt vindt El Hamidi. "Die is ook heel ambigue, daar putte Rushdie inspiratie uit", zegt hij.

Hoe zouden De Duivelsverzen vandaag de dag ontvangen worden? Is er meer ruimte? "Ik vrees van niet", zegt El Hamidi. "Kijk naar blogger Raif Badawi in Saoedi-Arabië, die vastzat vanwege zijn satirische stukjes over geestelijken. Of de aanslag op de Franse leraar Samuel Paty. Ook in Rotterdam dook een docent onder nadat zijn leerlingen dachten dat hij een spotprent van profeet Mohammed had opgehangen." Dat heeft volgens El Hamidi ook te maken met de steeds fellere kritiek op de islam. "Sinds 11 september is het protest tegen de islam nog veel harder geworden. Dat versterkt het fundamentalisme."

In zijn boek Generatie 9/11 parafraseert El Hamidi collega-journalist Nadia Ezzeroili. "Het gebeuk op minderheden is funest voor de individuele ontplooiing binnen die groepen. We rebelleerden niet meer op de eerste plaats tegen het ouderlijke gezag, maar eerder tegen gezag buiten de gemeenschap." Dat doet Rushdie anders. Hij beukt op alle heilige huisjes, op de kerk en de westerse cultuur, maar óók op zijn eigen afkomst en cultuur.

Er is volgens El Hamidi nauwelijks ruimte meer voor kunstzinnige uitingen over de islam. Het onderwerp is te sterk gepolitiseerd. "Als je kritisch bent op de islam, word je gezien als extreemrechts en als je het voor moslims opneemt, ben je een linkse apologeet die wegkijkt", zegt El Hamidi. "Veel schrijvers en kunstenaars willen niet politiek zijn. Dan word je al snel gekaapt."

Ook Aurangzeb merkt dat die ruimte ontbreekt. "Jezelf moslim noemen én Nederlander kan niet, schreeuwt rechts Nederland. Kritisch zijn op de islam en jezelf moslim noemen kan ook niet, schreeuwen hardcore moslims. Beide groepen denken dat zij het recht hebben te bepalen wie bij de groep hoort."

In het Midden-Oosten ligt dat anders. Daar is de erfenis van Rushdie zichtbaarder. Bewegingen van jonge moslims die zich willen losmaken van leiders worden daar steeds groter. Aurangzeb: "In Pakistan leeft de MeToo-beweging ook en steeds meer vrouwen spreken daar imams tegen. Of kijk bijvoorbeeld naar vrouwen in Iran en Afghanistan die de straat op gaan en hun vrijheid eisen."