Dit artikel is afkomstig uit de Volkskrant. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

Als een bromvlieg op het voorhoofd van zijn ingedutte meester - en vijand - Jozef Geelman (Stijn Westenend) rust, sluipt Pietje Bell (Quinten Schram) met zijn liniaal naar voren en plet het insect met een welgemikte tik. De docent schrikt zich een ongeluk, pakt schuimbekkend de liniaal af en mept de beroemde belhamel daarmee meerdere keren op zijn hand.

Geschikt voor alle leeftijden, zo luidde het kijkadvies sinds Pietje Bell in 2002 in de bioscopen te zien was. Kijkwijzer - een jaar ouder dan de film - kreeg daar eind 2022 klachten over, waarna de streamingdienst die de film uitzond het advies aanpaste naar '12 jaar en ouder'. Dat leidde weer tot klachten van onder meer producent Dave Schram, die het 'van de zotte' vond dat zijn film 'opeens op een lijn werd gezet met gewelddadige actiefilms als James Bond of Spider-Man'.

"De twaalf jaar van de streamingdienst was onjuist", zegt Tiffany van Stormbroek, directeur van het Nederlands Instituut voor de Classificatie van Audiovisuele Media, waaronder Kijkwijzer valt, in haar kantoor op het Mediapark in Hilversum. Het advies werd gecorrigeerd naar negen jaar - mogelijk wordt dat na een onderzoek nog aangepast.

Het gevolg van vertrutting van de maatschappij, zoals een Telegraaf-lezer suggereerde? "Ik denk het niet", zegt Van Stormbroek. "Geweld kan voor jonge kinderen beangstigend zijn. Kijk naar die afranseling met die liniaal. Of naar de laatste scène, waarin het personage Sproet door zijn vader wordt neergeschoten. Ik denk dat het kijkadvies 'alle leeftijden' twintig jaar geleden verkeerd was. En dat is het nu nog steeds."

Tegelijkertijd is de maatschappij de afgelopen twintig jaar onmiskenbaar veranderd - kijk alleen al naar de houding tegenover Zwarte Piet. Is daarvan iets te merken bij de classificaties van Kijkwijzer?

Eerst wil Van Stormbroek een misverstand uit de wereld helpen. Rondom het Pietje Bell-relletje merkte ze dat veel Nederlanders veronderstellen dat Kijkwijzer het materiaal zelf beoordeelt. Dat is niet zo. Omdat zo ongeveer alle films, series, tv-programma's en videoclips die in Nederland te zien zijn een door de Mediawet vereist Kijkwijzeradvies krijgen, is er sprake van zelfregulering. Producties worden beoordeeld door zogenaamde codeurs, die in dienst zijn bij distributeurs en omroepen.

Hoe betrouwbaar zijn zij? De distributeurs hebben er immers belang bij dat hun film of serie door zo veel mogelijk mensen wordt bekeken: bioscopen zijn verplicht de kijkadviezen te handhaven en '12 jaar'-producties mogen pas na achten op tv worden uitgezonden. 'We voeren zelf steekproeven uit', zegt Van Stormbroek. 'En klachten van kijkers zijn een controlemiddel.. Daaruit blijkt dat distributeurs betrouwbaar classificeren.'

De codeurs, er zijn er grofweg 450, worden getraind door Kijkwijzer. Na het zien van een film of serie vullen ze een digitale vragenlijst in. Van Stormbroek toont die op haar laptop. De eerste vraag is: komt er geweld in voor? De codeur kan kiezen uit nooit, een keer en vaker. Dan: is het geweld indringend? Als hulpmiddel zijn voorbeelden aan te klikken. De scène waarin door Hugh Grant en Colin Firth gespeelde personages vechten om Bridget Jones is niet indringend. De openingsscène van Saving Private Ryan, waarin een soldaat zijn zojuist afgeschoten arm met zijn overgebleven hand van de grond plukt, is dat wel.

Vervolgens: 'Is het geweld extreem meedogenloos?' Voorbeelden zijn 'de stoeprandscène' uit American History X en een ondervraging uit Taken, waarbij Liam Neeson een ontvoerder van zijn dochter elektrocuteert.

Een algoritme bepaalt vervolgens of een film schadelijk kan zijn voor kinderen tot een bepaalde leeftijd (6, 9, 12, 14, 16 of achttien jaar). Dat algoritme bepaalt ook welke inhoudelijke waarschuwingen worden gegeven. Dat gebeurt met pictogrammen, die, zo schrijft Kijkwijzer op de eigen site, zijn uitgegroeid tot iconen: geweld (vuistje), angst (spin), discriminatie (zwart poppetje tussen witte poppetjes), seks (voetjes), grof taalgebruik (schreeuwend poppetje) en drugs-, alcohol- en tabaksmisbruik (spuit).

Tabaksmisbruik? Ja, zegt Van Stormbroek, dat is iets nieuws, vragen daarover zijn vorig jaar toegevoegd. 'Producties waarin roken wordt verheerlijkt, denk aan de clip Smoke the Weed van Snoop Dogg, worden voortaan minimaal met '14' beoordeeld. Uit jarenlang internationaal onderzoek is gebleken dat zien roken doet roken.'

De voornaamste bron van de vragenlijst van Kijkwijzer is wetenschappelijk onderzoek, benadrukt Van Stormbroek. "Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat enge beelden kunnen leiden tot nachtmerries en bedplassen." Kijkwijzer treedt dus ook niet op als moraalpolitie, zegt ze. "Zeker nu kinderen steeds vaker op hun eigen scherm kijken, willen we ouders en kinderen een handvat bieden. Kijkwijzer gaat ook niet over normen en waarden. Die zijn voor iedereen verschillend."

Op dat eigen scherm kijken kinderen eerder naar sociale media als TikTok dan naar films als Titanic. Hoe relevant is Kijkwijzer nog? Van Stormbroek: "De overheid heeft inmiddels regels ingevoerd voor YouTube en sociale media. Influencers en videomakers met meer dan 500 duizend volgers moeten met het Kijkwijzer-systeem een waarschuwing gaan tonen als ze bijvoorbeeld een gevaarlijke challenge doen."

Kijkwijzer raadpleegt een adviescommissie die bestaat uit onder meer ouders, leerkrachten, organisaties en experts, vertelt Van Stormbroek. Nederlanders zijn anders naar sommige woorden gaan kijken, blijkt uit gesprekken met de adviesgroep en onderzoek onder ouders. Van Stormbroek: "Tegenwoordig hebben we meer moeite met woorden als 'stomme, dikke roetmop', 'zwartjoekel', 'flikker' en 'homo'." Police Academy, een komedie uit 1984, ging daardoor recent van 6 naar twaalf jaar.

Voorheen was van belang wie dat soort dingen zeiden. Uit angst voor kopieergedrag tilde het algoritme van Kijkwijzer zwaarder aan woorden van James Bond dan aan die van minder coole types als Al Bundy (uit Married with Children) of Basil Fawlty (Fawlty Towers). Sinds 2018 maakt Kijkwijzer dat onderscheid niet altijd meer. Van Stormbroek: "Kinderen jonger dan 12 kunnen vaak niet goed inschatten dat opmerkingen van een antiheld niet serieus zijn bedoeld, blijkt uit onderzoek."

'Dit programma bevat negatieve uitbeeldingen en/of verkeerde behandeling van mensen of culturen', zo luidt de mededeling die streamingdienst Disney+ laat zien voordat Peter Pan (1953) van start gaat. 'Deze stereotypes waren toen fout en zijn nog steeds fout.' Disney lichtte toe dat daarin wordt verwezen naar 'roodhuiden' en dat de dans van Peter Pan en andere personages in hoofdtooien 'een vorm van spot en toe-eigening van de inheemse cultuur en beeldcultuur' is. De disclaimers van de streamingdiensten staan los van de adviezen van Kijkwijzer.