Dit artikel is afkomstig uit de Volkskrant. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

De cinema van Iran kent een cruciale traditie van films die zich grotendeels of zelfs volledig afspelen in een auto: die intieme, afgebakende ruimte waar de inzittenden min of meer hun eigen spelregels kunnen volgen. En waar de realiteit enigszins kan worden buitengesloten - deuren dicht en gas geven. Tegelijkertijd dient het alledaagse leven zich ook in de auto telkens opnieuw aan, van het voorbijtrekkende landschap tot de mensen die, al dan niet toevallig, in- en uitstappen.

Dat geldt natuurlijk voor alle roadmovies, maar die van Iran zijn een klasse apart, en niemand die het genre zozeer tot pure poëzie verhief als grootmeester Abbas Kiarostami. 'De auto is mijn bewegende huis,' zei hij in een interview uit 2000 toen hij uitlegde waarom hij zo graag autoritten filmde en waarom die voorkeur past bij de Iraanse cultuur. 'Een reis wil in onze cultuur niet per se zeggen dat je van de ene plek naar de andere beweegt. Het kan een fysieke reis zijn, maar iedere verandering van gedachten kan eveneens een reis vormen.'

Zie bijvoorbeeld Kiarostami's De smaak van kersen (1997), waarin de chauffeur verscheidene passagiers meeneemt, hopende dat een van hen hem bij zijn geplande suïcide kan helpen. De gesprekken over leven en dood meanderen al net zo mooi als de autorit zelf. Of neem die ene onvergetelijke scène uit het volledig vanaf het dashboard van een taxi gefilmde Ten (2002), waarin de bijrijdster van chauffeuse Mania Akbari haar hoofddoek afdoet en haar uit liefdesverdriet kaalgeschoren hoofd toont: een nog altijd ongemeen krachtig, urgent moment van rebellie en zelfbeschikking. Vanwege zijn fikse sociale kritiek werd Ten in Iran verboden.

Er kleeft nog een andere controverse aan de film: hoofdrolspeler Akbari zegt dat de in 2016 overleden Kiarostami haar in de jaren na de film tot twee maal toe verkrachtte, en ook dat Ten op puur plagiaat neerkomt. Akbari, zelf een onverschrokken cineast die in 2011 uitweek naar Londen, zou persoonlijk alle opnamen uit Ten hebben gemaakt; Kiarostami nam het materiaal onder valse voorwendselen van haar over, aldus Akbari, en monteerde het tot 'zijn' film. Terwijl Kiarostami op het fictieve karakter van Ten hamerde, benadrukte Akbari dat geen minuut van de film gespeeld is. Met 10+4 (2007) maakte ze haar eigen sequel - nu ook zelf met kaal hoofd in de auto zittend, door de chemotherapie waarmee haar borstkanker bestreden werd.

Of Ten nu fictie of non-fictie is, een grens die in de Iraanse cinema vaak lastig valt te trekken, het maakt de film niet minder krachtig en invloedrijk. Kiarostami's leerling Jafar Panahi greep met zijn docufictiefilm Taxi (2015) direct terug op Ten: het was de derde film die hij stiekem maakte tijdens zijn huisarrest en werkverbod, en de eerste waarmee hij zich weer in de straten van Teheran waagde.

Net als in Ten bevindt de camera zich in Taxi ergens op het dashboard, terwijl de ene na de andere persoon Panahi's taxi instapt. Een verkoper van illegale dvd's, een (echte) mensenrechtenadvocaat, Panahi's eigenwijze nichtje, ze maken allemaal hun opwachting in deze clandestiene roadmovie, die op het filmfestival van Berlijn met een Gouden Beer werd bekroond. 'Niets kan mij ervan weerhouden om films te maken', zei Panahi in een officieel statement voorafgaand aan de première op het festival. 'Want wanneer ik tot het uiterste wordt gedreven, verbind ik me met mijn innerlijke zelf en in zulke privéruimtes wordt, ondanks alle beperkingen, de noodzaak om te creëren nog meer een drang.'

Hoe passend is het dat Panahi het stokje doorgaf aan zijn zoon Panah, en dat deze in 2021 debuteerde met een even sombere als levenslustige, en even concrete als spirituele roadmovie. In Hit the Road is een gezin onderweg naar de Iraans-Turkse grens om de oudste zoon het land uit te smokkelen, maar voordat deze toedracht duidelijk wordt heeft Panahi junior er al een tragikomisch, soms wonderbaarlijk dromerig avontuur van gemaakt dat zich misschien eerder in woestijn- of sterrenstof laat vatten dan in woorden. Zo vrij kan (of kon) de Iraanse cinema zijn zodra die achter het stuur kruipt. Panahi, in een interview met VPRO Cinema: 'Thuis en in publieke ruimten hebben we vaak het gevoel dat we in de gaten worden gehouden, dat we op onze woorden moeten letten en bijvoorbeeld niet vrij zijn om bepaalde muziek te draaien. In de auto valt dat allemaal weg.'