Dit artikel is afkomstig uit de Volkskrant. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

Kunst maken was vijftig jaar geleden nachtwerk voor Peter Struycken, want alleen in de verloren uren kon hij gebruikmaken van de universitaire computers in Utrecht en Delft. Het waren bakbeesten die complete kamers vulden. "Eén nacht per week mocht ik in Utrecht werken en één nacht in Delft", zegt de 84-jarige beeldend kunstenaar. "Ik ging met de vroegste trein weer naar huis. Negen jaar heb ik dat volgehouden, tot ik in 1982 mijn eerste eigen computer kocht."

Struycken geldt als pionier op het gebied van kunst in de openbare ruimte en van kunst gemaakt met behulp van de computer. Sinds 1968 laat hij software de kleuren, vormen en patronen van zijn digitale kunstwerken bepalen. In 1977 maakte hij het landschapskunstwerk Blauwe golven, een glooiend landschap van 25 duizend vierkante meter met blauwe en witte banen op een verkeersplein in Arnhem. In 1981 ontwierp hij de iconische postzegel waarop koningin Beatrix is opgebouwd uit talloze pixels.

Struycken was er in de jaren zestig heilig van overtuigd dat computers een revolutie zouden ontketenen in de beeldende kunst. "Ik had er fenomenale verwachtingen van. Software bood de mogelijkheid om processen te bedenken die zich onbeperkt in ruimte en tijd kunnen voortzetten. Ik dacht dat andere kunstenaars ook massaal gebruik zouden gaan maken van computers en dat het publiek grote belangstelling zou krijgen voor de kunst die daaruit voortkomt."

Maar de kunstwereld reageerde tot zijn verbazing lauw, terwijl muzikanten en componisten wel de digitale en elektronische mogelijkheden omarmden - denk alleen al aan de synthesizer. "In de muziek heeft de computer een geweldige vlucht genomen. In de beeldende kunst zag men de computer als een soort toverdoos die de kunstenaar buitenspel zou zetten, wat natuurlijk onzin is."

In de jaren zestig was Struycken aangewezen op het Instituut voor Sonologie in Utrecht. Sonologie draait om het maken van nieuwe geluiden en klanken met behulp van technologie en elektronica. Hij leverde er ponskaarten met programmacode in, om een dag later een stapel uitdraaien te krijgen. Tijdrovend en frustrerend, herinnert hij zich. "Als je een foutje maakte met de gaatjes in die kartonnen ponskaarten, deed de computer niks."

De meterslange printuitdraai leverde hem de gewenste informatie voor een serie schilderijen met de titel Computerstructuur. Daarin nam hij gedeeltelijk met een toevalsgenerator berekende getallen als zwarte blokjes over op een witte achtergrond, als een QR-code. Voor latere werken, zoals schilderijen en wandkleden met kleurenpixels, gaf hij de computer de regels om patronen aan te maken van zelfgekozen kleuren.

Hoe hebben ponskaarten, internet, kunstmatige intelligentie en nft's (virtuele eigendomscertificaten van virtuele kunstwerken) de beeldende kunst veranderd? Coda Museum in Apeldoorn laat dat zien in de tentoonstelling Behind the Screens - 50 jaar computerkunst. Vijftig werken van 29 makers (pioniers en hedendaagse kunstenaars) worden door elkaar heen getoond. Speels bedoeld, al maakt de niet-chronologische opzet het lastig een rode draad te ontdekken.

In de jaren zestig en zeventig kwam de fascinatie voor de artistieke mogelijkheden van de computer vooral van filosofen en wiskundigen. Ze gebruikten onder meer plotters, tekenmachines die met een geautomatiseerde pen lijntekeningen, grafieken, diagrammen en andere afbeeldingen kunnen maken. Veel wegbereiders hadden, net als Peter Struycken, toegang tot de vroegste universitaire computers.

Zo experimenteerde de Japanse filosoof Hiroshi Kawano (1925-2012) met de eerste IBM-computers op de universiteit van Tokio. Hij gebruikte theoretische modellen en wiskundige logica om tot artistieke creaties te komen. Vanaf 1964 kleurde hij met de hand computergestuurde tekeningen in. Zo maakte hij zijn serie Artificial Mondrian, waarvan twee werken in Apeldoorn zijn te zien.

De Duitse kunstenaar Manfred Mohr (1938) mocht een van de eerste computergestuurde tekenmachines gebruiken op het Meteorologisch Instituut in Parijs. Hij was gefascineerd door de visuele complexiteit van de kubusvorm. Mohr, tevens jazzmuzikant, liet de computer ritme en beweging in zijn tekeningen brengen. De Britse kunstenaar Harold Cohen (1928-2016) baseerde zijn schilderijen op zijn zelfgemaakte software Aaron. Dat programma uit 1973 herkent de vormen van mensen, planten en eenvoudige objecten. Hij was welkom op de computers van de universiteit van Californië in San Diego en het Stanford Artificial Intelligence Lab.

Een sprong in de tijd. Met de komst van internet kwam de 'net.art' op. Netkunst gebruikt internet als primaire bron en is voornamelijk online te zien. "Zo lastig als het vroeger was, zo gemakkelijk is het nu", constateert internetkunstenaar Rafaël Rozendaal (42). "Je hebt genoeg aan een laptop of Mac, je hoeft geen duur atelier te huren of materialen te kopen."

Rozendaal vergelijkt internetkunst met de Italiaanse kunststroming arte povera ('arme kunst') uit de jaren zestig. In plaats van marmer of olieverf werkten kunstenaars met goedkope en vergankelijke materialen als aarde, stro, spaanplaat en touw. Zelf gebruikt hij het internet om zowel digitale als fysieke kunstwerken te (laten) maken, van nft's en websites tot wandtapijten en 'lenticulaire prints', waarvan de afbeelding verandert als je er vanuit verschillende hoeken naar kijkt.

De expositie in Apeldoorn presenteert een van zijn interactieve websites en een 'analoog' wandtapijt uit de serie Abstract Browsing: een abstracte verbeelding van de website van de Ikea. Maar eigenlijk is zelfs een galerie of museum overbodig geworden. "Doordat ik mijn meeste werk online presenteer, heb ik altijd een directe relatie gehad met mijn publiek", zegt Rozendaal. Zijn websites blijven ook publiek toegankelijk als hij ze verkoopt. "Bovendien hebben de lockdowns tijdens corona bewezen dat digitale kunst veel robuuster is dan traditionele kunst. Die kon je gewoon bekijken terwijl de musea dicht moesten."

Er is huiver voor de vergankelijkheid van digitale kunst. Wat als bestandsformaten veranderen? Wat als nieuwe computers de oude software niet meer snappen? Rozendaal wuift die zorgen weg. "Zo moeilijk is het ook weer niet. Al mijn Flash-animaties zijn bijvoorbeeld omgezet toen de Flash-software niet meer werd ondersteund." Dat was stukken goedkoper dan de omstreden restauratie van het beroemde schilderij Who's Afraid of Red, Yellow and Blue III van Barnett Newman, zegt hij fijntjes.

Toch heeft de computerkunst tot nu toe nooit de grote verwachtingen ingelost die de pioniers ervan hadden. Ook tot verbazing van internetkunstenaar Jan Robert Leegte (49). "Computers zijn een kentering in de menselijke geschiedenis. Ik vergelijk computers en internet niet met de uitvinding van de televisie of de telefoon, maar met de ontdekking van vuur, taal of elektriciteit."

Wat maakt computerkunst dan toch minder toegankelijk, hoewel de computer zelf zo alledaags is geworden? Het vergt volgens Leegte ook wel een aantal cognitieve stappen van de kijker. "Ik zeg vaak: bij internetkunst kijk je niet naar de opname van een waterval, het is de waterval zélf. De kunstenaar heeft de controle: hij stelt de stroperigheid van het water in, legt de stenen neer. Het is de combinatie van controle én toeval die mij zo aanspreekt. Als je beseft dat het live is, dan krijgt het iets magisch."

Leegte studeerde eerst architectuur, maar stapte 25 jaar geleden over naar de kunstacademie. Eerst bleef hij ruimtelijk werk maken, waaronder beelden en installaties, maar hij had het gevoel dat dat allemaal al eens was gedaan in de jaren zestig en zeventig. "Met de opkomst van internet in de tweede helft van de jaren negentig vielen alle kwartjes. Ik dacht: wauw, dit is nog onverkend terrein, precies wat ik zoek. Internet is live, interactief, het is publiek domein. Het is de voorhoede van de kunst."

Hij maakt onder meer websites, die vaak verwijzen naar kunsthistorische tradities zoals het minimalisme, conceptuele kunst, performances en landschapskunst. Bovendien 'vertaalt' hij digitale concepten naar de fysieke, 'offline' wereld: scrolbalken, cursors en menubalken worden omgevormd tot sculpturen, prints en projecties. Zijn wandschildering Table Border in Apeldoorn verwijst naar de sierkaders die begin jaren negentig werden geschreven in html, de opmaaktaal voor websites. "Het is een ornament van de code, een eigentijdse fresco."

Tegenwoordig gebruikt iedere kunstenaar computers en internet, maar Leegte beschouwt zichzelf als 'hardcore digitale kunstenaar' omdat het digitale aspect ook het onderwerp is van zijn werk. Zijn start als internetkunstenaar was moeizaam. "Mijn werk is de eerste vijftien jaar genegeerd. Ik heb diepe bewondering voor de digitale pioniers uit de jaren zestig en zeventig. Wat een volharding moeten zij wel niet hebben gehad."

Intussen gaan de ontwikkelingen razendsnel verder - denk aan de krankzinnige hype rond kunst-nft's. Die rage bereikte een hoogtepunt in maart 2021, toen een kunstwerk van Beeple (een alias van de Amerikaanse vormgever Mike Winkelmann) op een onlineveiling 50 miljoen euro opbracht. Met een collage van vijfduizend plaatjes van 21.096 bij 21.069 pixels kwam hij in de topdrie van duurste levende kunstenaars, na David Hockney en Jeff Koons.

De speculatie rond nft-kunst is geluwd, maar Rafaël Rozendaal en Jan Robert Leegte blijven enthousiast over de mogelijkheden. "Ik moet toegeven dat ik het totaal niet zag aankomen en ik vond het eerst niks", bekent Leegte. "Eerst zag ik alleen maar saaie vierkante plaatjes die werden verhandeld. Sorry, dacht ik, dat is honderd stappen terug. Maar de nft's veranderen wel weer onze onlinecultuur, hoe we denken over het bezit en verspreiden van kunst. Bovendien is er in één klap een nieuw, jong publiek voor kunst bijgekomen. Dat is fantastisch."

Inmiddels zijn alle ogen alweer gericht op kunstmatige intelligentie. Eenvoudig te gebruiken software als Midjourney, Dall-E en Stable Diffusion voert met een muisklik opdrachten uit als 'teken helikopters in de stijl van Leonardo da Vinci' of 'schilder een vaas met rode rozen in de stijl van Vincent van Gogh'. De opdrachtgever krijgt in een mum van tijd vier of vijf opties voorgeschoteld.

Volgens Rozendaal levert het vooral clichébeelden op, 'zo van: doe mij een schilderij van mijn huis in de stijl van Johannes Vermeer'. Hij snapt wel waarom het zo populair is. "De meeste mensen kijken nu eenmaal liever naar Star Wars deel 500 dan dat ze iets nieuws ontdekken." Zelf vindt hij niet elke nieuwe technologie even interessant. "Ik heb ook niets met virtual reality gedaan."

Peter Struycken was ronduit teleurgesteld toen hij onlangs experimenteerde met kunstmatige intelligentie. "Ik vroeg om een takkenbos. Dat leek me een pittige opdracht, want in de biologie zijn er al heel vroeg experimenten gedaan met zogeheten 'herschrijfregels' over hoe je de blaadjes uit een bloem kan beschrijven en modelleren. Maar ik kreeg vijf obligate plaatjes van takken bij zonsondergang. Het heeft geen diepgang, het blijft vooralsnog bij spektakel."

Jan Robert Leegte werkt aan twee projecten die kunstmatige intelligentie gebruiken. "Ik vind het spannend. Ik zie het niet als bedreigend of als creatieve concurrentie, want de output is niet vreemd, onverwacht of experimenteel. Toch is het wéér een waanzinnige nieuwe component in het maakproces."

Behind the Screens - 50 jaar computerkunst. Coda Museum, Apeldoorn, t/m 4 juni.

Coda Museum in Apeldoorn heeft de expositie Behind the Screens samengesteld met kunstadviseur Martijn Dijkstra. Hij was tussen 2007 en 2020 mede-eigenaar vanUpstream Gallery, een galerie in Amsterdam die internetkunstenaars als Jan Robert Leegte en Rafaël Rozendaal vertegenwoordigt. Dijkstra ziet de interesse voor digitale kunst gestaag toenemen. Zelf vindt hij het 'de grootste revolutie sinds de conceptuele kunst'.