Dit artikel is afkomstig uit Trouw. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

De kinderroof uit Oekraïne was vorige week in Nederland even volop in het nieuws, dankzij een schokkende reportage die Nieuwsuur op 11 januari uitzond. Daarin legde de directeur van een weeshuis in Kherson uit hoe hij en zijn staf in hun eigen huizen kinderen opnamen om te voorkomen dat ze geroofd werden door de Russische bezetters. Op beelden van een beveiligingscamera was te zien hoe militairen het weeshuis binnenvielen, op zoek naar kinderen.

Op de Russische tv wordt de deportatie voorgesteld als een reddingsactie. Bij Nieuwsuur was de Russische Kinderombudsman Maria Lvova Belova te zien, op bezoek bij president Poetin. Op haar voorspraak is er een wet gekomen waardoor de Oekraïense kinderen snel het Russische staatsburgerschap krijgen.

Ook zien we Belova op een vergadering waarin ze uitlegt: "Toen we de kinderen naar Moskou hadden gebracht om bij te komen, spraken ze in het begin negatief over de president (Poetin, red). Ze zongen het Oekraïense volkslied en riepen pro-Oekraïense leuzen. Maar toen de kinderen een tijdje bij de gezinnen hier in Moskou waren gebleven, wilde geen van hen terugkeren."

Die bewoordingen illustreren waar de deportaties, die Rusland voorstelt als een humanitaire operatie, volgens Oekraïne werkelijk om draait: kinderen hun Oekraïense identiteit ontnemen en omturnen tot echte Russen. Het gaat niet alleen om wezen, die mogelijk nog familie hebben in Oekraïne, maar naar verluidt ook om kinderen van gevangenen en uit de ouderlijke macht ontzette personen.

Rusland is al voor de grootschalige inval in februari vorig jaar begonnen met dergelijke praktijken, in het Donetsbekken. Sinds 2014 deelde Rusland in grote delen van het Donetsbekken feitelijk de lakens uit. Moskou had daar 'separatistische autoriteiten' aangesteld, en stuurde hen aan.

Volgende week woensdag doet het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) uitspraak in drie 'gevoegde' (gezamenlijk behandelde) zaken die Oekraïne en Nederland tegen Rusland hebben aangespannen. Voor Nederland draait het om de MH17-zaak, voor Oekraïne over het overbrengen van drie groepen kinderen vanuit het Donetsbekken naar Rusland in 2014.

De ontvoeringen en MH17 lijken op het oog niets met elkaar te maken hebben, maar in beide gevallen moet het hof bepalen of Rusland in 2014 rechtsmacht had in de 'separatistische' delen van het Donetsbekken. In de strafzaak over MH17, die werd neergehaald uit dat gebied, heeft de Nederlandse rechter al bepaald dat Rusland het daar voor het zeggen had. Dat stond te lezen in het vonnis waarmee in november twee Russen en één Oekraïner veroordeeld werden tot levenslang.

Die Nederlandse uitspraak maakt het waarschijnlijker dat ook het Europese Hof tot die conclusie komt, denkt Marieke de Hoon, universitair docent internationaal strafrecht aan de Universiteit van Amsterdam: "Had Rusland 'decisive influence' (doorslaggevende invloed), daar draait het om. Het is niet toevallig dat de Nederlandse rechtbank in zijn MH17-uitspraak precies die term gebruikt over de invloed van Rusland. Ik verwacht dat ook het Europese Hof op basis van het bewijs tot die conclusie komt."

In Straatsburg staat ter discussie of Rusland met de kinderontvoeringen bepalingen uit het Europees Handvest heeft geschonden. Die bepalingen verbieden marteling en onmenselijke behandeling, en garanderen het recht op veiligheid en op leven. Als het Hof woensdag beslist dat Rusland rechtsmacht had, en dat slachtoffers hun recht niet in Rusland kunnen halen, dan kan inhoudelijke behandeling nog jaren duren.

Maar niet alleen Europese regels zijn in het geding, aldus De Hoon. De vraag is ook of Rusland met de kindertransporten het internationale recht schendt. Zo is het gedwongen overbrengen van de bevolking een misdaad tegen de menselijkheid en een oorlogsmisdaad, volgens het verdrag van Rome uit 1998. Dat verdrag vormt de basis voor het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag.

Het deporteren van kinderen wordt ook expliciet genoemd als schending van het oorlogsrecht in een protocol bij de verdragen van Genève (1977), en als vorm van genocide volgens het Genocideverdrag (1948).

Weeskinderen in Kherson, Zuid-Oekraïne.Beeld AP

De Hoon: "Het ontvoeren van kinderen is natuurlijk altijd een misdaad. Maar om te bepalen of het ook een internationaal misdrijf is, waarover het Internationaal Strafhof iets te zeggen zou hebben, moet gekeken worden naar de context: hoe systematisch, hoe planmatig is het? En dan is het heel belangrijk dat je kunt laten zien dat het al vanaf 2014 onderdeel is van een plan van een aanval tegen de Oekraïense burgerbevolking."

Rusland heeft verdragen over oorlogsrecht, humanitair recht en genocide geratificeerd. Maar volgens De Hoon is dat niet eens doorslaggevend voor de vraag of Rusland voor overtredingen van die verdragen vervolgd kan worden: de normen zijn internationaal aanvaard als gewoonterecht. "Het is gewoon een norm waaraan strijdende partijen zich te houden hebben."

Rusland heeft het Statuut van Rome niet ondertekend en erkent het ICC dus niet, maar ook dat is geen beletsel om zaken daar aanhangig te maken. Rusland kan wel verhinderen dat de VN-Veiligheidsraad opdracht geeft aan het ICC om zaken te onderzoeken, want Rusland beschikt in die raad over een veto. Maar Oekraïne heeft het ICC gevraagd zich te buigen over misdaden die Rusland op Oekraïens grondgebied pleegt, legt De Hoon uit. En daarmee heeft het ICC rechtsmacht in Oekraïne, waar de misdrijven zijn gepleegd.

"Neem het voorbeeld van de Russische ombudsvrouw. Het ICC zou haar kunnen aanmerken als verdachte, als het concludeert dat zij hoog in de boom zit bij het organiseren en uitvoeren van een misdrijf."

Ook andere, hogere en lagere Russische autoriteiten kan het hof aanmerken als verdachte van misdrijven. Er is al veel gewonnen als het Hof juridisch bewijsmateriaal voor de grootschalige misdrijven vergaart, ook al valt niet te verwachten dat Rusland verdachten uitlevert, tenzij Poetin plaatsmaakt voor een regime dat wel wil meewerken.

Het Hof kan die verdachten niet bij verstek vervolgen, maar het kan wel een arrestatiebevel tegen ze uitvaardigen. De Hoon: "Als verdachten naar Nederland, of bijvoorbeeld naar Duitsland of Zweden zouden reizen, kunnen ze gearresteerd en berecht worden − door het Strafhof, of door die landen zelf. Oekraïne kan wel zelf bij verstek vervolgen. We zullen in de toekomst vermoedelijk veel van dergelijke zaken zien."

Bewijslast verzamelen voor kinderontvoeringen, en die aanmerken als oorlogsmisdaden of misdaden tegen de menselijkheid: dat klinkt makkelijker dan te bewijzen dat de transporten deel uitmaakt van een genocide, zoals Oekraïne zegt. Van genocide is volgens de juridische definitie, kort samengevat, pas sprake als een dader de opzet heeft om een bevolkingsgroep als zodanig te vernietigen. Massamoord, vaak geassocieerd met genocide, is daarbij volgens de definitie maar een van de methoden.

De Hoon ziet in Oekraïne wel aanknopingspunten voor een juridisch bewijs van genocide. "Ik kan vanuit mijn bureaustoel niet zeggen dat dat wel gaat lukken om dat juridisch rond te krijgen. Je moet aantonen dat Rusland echt de opzet heeft om de bevolking uit te roeien. Volgens de bepalingen van het genocideverdrag kan moord of foltering daarbij een methode zijn, net zo goed als het ontvoeren van kinderen en ze laten opgaan in een andere cultuur, of gedwongen geboortebeperking, of andere omstandigheden creëren waardoor een bevolkingsgroep niet meer kan bestaan.

"Poetin heeft het steeds over 'denazificatie'. Als rechters straks oordelen dat wat Poetin 'denazificatie' noemt eigenlijk gericht is tegen mensen die zeggen 'ik ben Oekraïner en geen Rus', en dat die moesten worden uitgeroeid, dan zullen ze concluderen dat er sprake is van genocide."

Niet alleen Oekraïne is ervan overtuigd dat daarvan sprake is. Historicus Timothy Snyder herkent in Poetins retoriek veel kenmerken van diens genocidale bedoelingen. 'Oekraïne is geen land, maar een construct' is er eentje, en ook 'Oekraïners zijn geen volk; het zijn eigenlijk Russen' en 'Degenen die zich Oekraïner noemen zijn geen mensen maar nazi's, satanisten en belangenbehartigers van Rusland-vijandige machten'.

Is die retoriek juridisch relevant in een rechtszaak? De Hoon: "Ja, taal wordt gebruikt om mensen die je wilt uitmoorden te dehumaniseren, en steun te krijgen voor dat idee. Degenen die dat systematisch doen, kunnen niet zeggen 'ik zat in een studio een beetje te zeggen hoe ik over Oekraïners denk'. Als aantoonbaar is dat iemand een rol speelt in een genocidaal plan, dan kun je die persoon aanmerken als dader."

Nee, beaamt De Hoon, een plan waarin zwart op wit staat 'zo gaan we de Oekraïners uitroeien' zullen we vermoedelijk niet vinden. "Maar als het waar is wat de Russen zelf zeggen, dat ze 700.000 kinderen hebben 'gered' uit Oekraïne, kan het niet anders dan dat er plannen besproken zijn of op papier staan. Dan heb je kortom een plan hoe je kinderontvoeringen als onderdeel van genocide aan het bolwerken bent."

Rusland zegt dat het alleen maar kinderen redt. "Maar die heroïsch-humanitaire ratio is juridisch niet bepaald doorslaggevend", zegt De Hoon. "Dat kan waar zijn voor de Russen die die kinderen adopteren, maar dat maakt niet uit voor de vraag of het genocide is of niet. Het gaat erom: wat zeggen de feiten? Zit er hogerop een plan achter met een heel andere intentie: ervoor zorgen dat er zo min mogelijk Oekraïners overblijven die zichzelf als Oekraïners identificeren?"

Maar je hoeft die plannen niet per se te vinden? De Hoon: "Hoe meer bronnen er zijn, hoe duidelijker het netwerk zal worden van de personen die hierbij betrokken zijn. Dat Poetin en die Kinderombudsman Maria Belova erbij betrokken zijn is wel vrij duidelijk. Maar liefst heb je documenten waaruit blijkt dat personen op vergaderingen over de planning aanwezig waren. Dan heb je grip op personen die zo'n campagne vormgeven."

En die soldaten die we in Nieuwsuur een weeshuis zien binnenvallen, kunnen die ook vervolgd worden? "Lastig te zeggen, een soldaat voert in principe bevelen uit. Stel dat hij het bevel krijgt zo'n locatie te evacueren, dan wordt het lastig te zeggen dat hij wist dat het onderdeel was van een genocide. Er worden in Oekraïne zoveel misdrijven gepleegd, op zo'n grote schaal, dat het aanklagers vooral zal gaan om goed bewijsbare, echt belangrijke zaken, die dan nog - zie MH17 - jarenlang kunnen voortduren. En dat geldt des te meer voor het ICC, dat zich richt zich op de meest verantwoordelijken. Wie zijn de kopstukken?"