Dit artikel is afkomstig uit de Stentor. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

Gemeenten, vooral middelgrote en kleinere, gaan moeilijke jaren tegemoet. Ze moeten steeds meer doen, maar kampen met een groeiend tekort aan medewerkers, inflatie, stijgende energieprijzen en grote onzekerheid over hun inkomsten en uitgaven. Om het hoofd boven water te houden, zullen ze meer en beter moeten gaan samenwerken.

Dat zijn de belangrijkste en tegelijk verontrustende conclusies in een rapport van BDO Accountants & Adviseurs over de financiële gezondheid van gemeenten nu en in komende jaren. BDO verwacht dat gemeenten in Flevoland dit jaar 35 miljoen overhouden en dat die in Overijssel samen 180 miljoen tekortkomen; Gelderse gemeenten 76 miljoen euro. In 2026 draaien volgens BDO 6 op de 10 gemeenten verlies.

Op de ranglijsten die BDO opstelde, zijn enkele opvallende klimmers en dalers te zien. Wie bovenaan staat doet het financieel gezien relatief goed. In de groep gemeenten van 25.000 tot 50.000 inwoners staat Epe evenals vorig jaar fier bovenaan, gevolgd door Noordoostpolder en Dronten. Rijssen-Holten stijgt met stip van 57 naar 32. Zutphen verliest terrein en zakt van 40 naar 65. De grootste val maakt Berkelland: van 19 naar 114.

In de groep gemeenten met meer dan 100.000 inwoners klimt Deventer 1 plaats naar plek 12. Apeldoorn zakt van 12 naar 15. Ook Zwolle daalt, van 15 naar 20. Bij gemeenten met 50.000 tot 100.000 inwoners maakt Kampen (van 11 naar 36) een smak op de lijst.

Bij gemeenten met minder dan 25.000 inwoners blijft Brummen in degradatienood met plek 121. Alleen Vlieland en Eemnes doen het slechter. Staphorst keldert van 2 naar 21.

Het is het vijfde rapport op rij van BDO over de financiële gezondheid van gemeenten. Daardoor kunnen de onderzoekers een trend waarnemen en steeds beter achter de schermen kijken. Een belangrijke les is dat niets is wat het lijkt in gemeenteland.

Een voorbeeld: uit het onderzoek blijkt dat gemeenten in 2021 samen 1,8 miljard euro overhielden. Zoom je daar op in, dan blijkt dat 78 procent van de gemeenten bij elkaar opgeteld een overschot had van 1,2 miljard en 22 procent een tekort van 249 miljoen euro.

De overschotten zijn deels ontstaan doordat gemeenten het geld niet konden uitgeven. Omdat ze te weinig personeel hadden of dat leveranciers door personeelstekorten 'nee' verkochten. Wethouder Klaas de Vries van de gemeente Meppel zegt daarover tegen de onderzoekers: 'Geld uitgeven is niet het probleem, maar geld uitgeven aan de goede dingen is lastiger geworden.'

Hij zou willen dat het Rijk meer structuur aanbrengt in de gemeentelijke financiën. 'Het is nu te onduidelijk en te incidenteel gericht, terwijl financiën een stabiliserende factor zouden moeten zijn.'

De BDO-onderzoekers zijn het daar roerend mee eens. Hoofdonderzoeker Rob Bouman: "Gemeenten zijn grotendeels afhankelijk van geld dat ze van het Rijk krijgen. Voor een krachtig lokaal bestuur moeten die middelen voldoende en meerjarig zijn. Als je een huis koopt, wil je weten of je de lasten kunt blijven betalen. Dat geldt ook voor een gemeente als die investeert in maatschappelijke voorzieningen, riolering, wegen, schoolgebouwen en dergelijke. Die zekerheid is er niet."

Daarom is BDO er niet gerust op. De onderzoekers voorspellen dat over drie jaar 6 op de 10 gemeenten verlies draaien en het gezamenlijk tekort is opgelopen naar 600 miljoen euro. Er wordt ontzettend veel van ze verwacht. Van energietransitie en aanpak van de woningnood tot digitalisering, opvang vluchtelingen en asielzoekers tot (jeugd)zorg. De kosten die dat met zich meebrengt, blijken in praktijk lastig in te schatten.

Gedeputeerde Jan Markink van de provincie Gelderland noemt 2026 het 'ravijnjaar', omdat in dat jaar de rijksbijdrage aan gemeenten ineens fors daalt: met 3 miljard euro. De Overijsselse gedeputeerde Monique van Haaf constateert dat dit in schril contrast staat met de onzekerheid door grote mondiale ontwikkelingen zoals klimaat, oorlog, vluchtelingen en energiecrisis. Deze ontwikkelingen krijgen een steeds grotere invloed op gemeenten, voorspelt ze.

Het aantal gemeenten dat in een duikvlucht zit, daalt sterk. Rond 1900 waren het er 1100. Nu zijn het er 342. Om het hoofd boven water te houden is (nog) meer samenwerking nodig, adviseren de onderzoekers. Samenwerking met het Rijk, andere gemeenten, met provincie, met private partijen, in allerlei combinaties. Is dat een pleidooi voor verdere herindeling van gemeenten, nog meer fusies, een opmaat tot alleen maar grote gemeenten?

"Nee, zeker niet", reageert BDO-onderzoeker Marco Pot. "Uit veel onderzoeken blijkt dat schaalvergroting niet per se de oplossing is voor financiële problemen van gemeenten. Er is al veel samenwerking, onder meer via gemeenschappelijke regelingen. Die zijn vaak zo complex en zo bestuurlijk dat de uitvoering beperkt blijft en geld, dat voor een belangrijk doel is bestemd, blijft liggen. Wij pleiten vooral voor effectievere samenwerking."