Dit artikel is afkomstig uit Trouw. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

Bomen tot aan de stam in het water, zompige weilanden, een hoge waterstand in sloten. Waterschappen doen deze winter van alles om zoveel mogelijk water vast te houden. Dat lijkt tegenstrijdig nu hoogwater het land overspoelt, maar het is hard nodig als aanvulling op het grondwater en als buffer voor een nieuwe droge zomer.

De rivieren de Waal en de Rijn verwerken deze week veel water uit het stroomgebied in Duitsland en ook de Maas verbreedt zich na de vele regen. Uiterwaarden lopen vol, lage kades overstromen, tuinen en kelders zijn nat. Het peil in de lieflijke Linge steeg afgelopen weekeinde met ongeveer 80 centimeter tot ruim 1,5 meter boven NAP. Pompen werden ingezet om overlast te beperken.

Niks bijzonders, zou je zeggen. Nederland is eraan gewend regen- en smeltwater zo snel mogelijk af te voeren: van het neerslagoverschot (regen die niet meteen verdampt) wordt 70 tot 90 procent versneld afgevoerd. Dat gebeurt vooral ten behoeve van de landbouw en om laaggelegen bebouwing droog te houden. Maar vier droge zomers hebben gezorgd voor een radicale gedachtenverandering.

Water is er genoeg, blijkt uit de data van het KNMI. Elk jaar regent het zelfs wat meer. En toch zakt het grondwaterpeil steeds verder. Door onttrekking van grondwater voor drinkwater en industrieel gebruik (vooral koeling) en ontwatering van akkers verdrogen de hoge zandgronden, verzakken veengebieden en kwijnt de natuur weg. Ondiep wortelende planten gaan dood, net als het waterleven in beken en vennen. In droge periodes ondervindt ook de landbouw hinder van een lage grondwaterstand, de winning van drinkwater wordt lastiger en houten fundering van huizen gaat rotten.

Inmiddels zijn de grenzen van het grondwatersysteem bereikt en op sommige plaatsen zelfs al overschreden, schreef minister Mark Harbers van infrastructuur en waterstaat eind december aan de Tweede Kamer. Het grondwaterpeil moet omhoog, zeker nu de klimaatverandering zorgt voor meer periodes van droogte.

"Het systeem is labiel aan het worden", zegt ook Maarten Veldhuis, adviseur bij waterschap Vallei en Veluwe. "Door de aanleg van ontginningsbossen bovenop het Veluwemassief verdampen we veel meer water dan 150 jaar geleden. We onttrekken water voor drinkwater en industrie, er trekt veel Veluws grondwater naar Flevoland dat wordt uitgepompt en er stroomt veel water weg op de flanken van de Veluwe door sloten, kanalen, drainagemiddelen. Daar kunnen we kleinschalige maatregelen voor nemen, zoals het plaatsen van stuwen, maar eigenlijk moet het hele systeem om."

"We beleefden in 2022 het droogste jaar uit onze geschiedenis", vertelt dijkgraaf Hein Pieper van waterschap Rijn en IJssel. Met een grondwatertekort van ongeveer 380 millimeter overtrof het zelfs 2018, 2019 en 2020. Dat tekort is nu op verschillende plekken nog 155 mil­li­me­ter, maar dat is nu normaal voor de tijd van het jaar."

De impact van de droogte is inmiddels dus veel minder erg dan een aantal weken geleden. Rijn en IJssel heeft deze week de sproei- en oppompverboden uit beken, rivieren en sloten in de Achterhoek en de Liemers opgeheven. Ze golden sinds juli 2022. Eind augustus kwam daar ook een onttrekkingsverbod van grondwater in de natuurgebieden De Zumpe en Stelkampsveld bij. Dat is nu ook opgeheven.

Maar de vrees voor een nieuwe droge zomer dringt zich alweer op. Weinig sneeuw in de Alpen baarde niet alleen wintersporters, maar ook klimatologen zorgen. Want sneeuw die nu niet valt, kan in de zomer ook niet smelten en dat betekent een lage waterstand in de rivieren. Het is dus zaak om buffers aan te leggen nu het nat is.

"Wij hebben alle stuwen op zomerstand, dus zo hoog mogelijk om de afvoer van water tegen te houden", zegt Pieper. Zijn waterschap nam in december de tweehonderdste droogtestuw in gebruik. "We roepen boeren op om water vast te houden op hun land, dat zie je ook als je langs de weilanden rijdt. We laten onze retentiegebieden vollopen en we hebben in overleg met de drinkwaterbedrijven extra sloten gegraven in waterwingebieden, waar het sneller wegzakt. We doen zoveel mogelijk om het water vast te houden."

Daarnaast werkt Rijn en IJssel al tien jaar samen met boeren in een project om het gehalte organische stoffen in de bodem te verbeteren, vertelt Pieper. "Daardoor vergroot je de sponswerking van de bodem." Ook Vallei en Veluwe probeert de bodemstructuur te verbeteren door het inbrengen van ruwe mest, zegt Veldhuis. "Dan neemt hij beter water op en het is goed voor de biodiversiteit."

De bodem is ook een goede plek om water vast te houden, zegt Robin Lomulder, specialist hydrologie bij Fugro. "Alles wat je in de bodem opslaat, hoef je niet in sloten en bergingsgebieden vast te houden. Dat is kostbaar landgebruik. Op sommige plaatsen kun je heel veel water in de bodem opslaan, dan kun je het maaiveld voor andere doelen gebruiken, zoals landbouw en wonen."

Droogte is een veelkoppig monster, zegt Lomulder. "Het vergroot het risico op maaiveldverzakkingen in klei- en veenbodems, het zorgt voor uitstoot van CO2 doordat veen verdwijnt, het is slecht voor de natuur en het zorgt voor economische schade. Het zou daarom zonde zijn om al het water dat nu valt af te voeren naar de zee. Hou het vast in het systeem, sla het op in de bodem."

In droge periodes kan het opgeslagen water weer worden gebruikt voor natuurherstel en beregening van gewassen, zegt Lomulder. Alleen is dit nog nooit gedaan. "Technisch is het mogelijk, het is op kleine schaal bewezen. De grootste inspanning is om water in de bodem te krijgen. Oppompen is de makkelijkste stap, dat doen we immers al heel lang."

De techniek waarover Lomulder het heeft heet DSI (Düsen Saug Infiltration) en behelst zowel infiltratie van regenwater in diepere bodemlagen als retourbemaling van grondwater. Hij is gebruikt bij infrastructurele bouwputten als de verbreding van de A9 Gaasperdammerweg in Amsterdam-Zuidoost en een spoorwegonderdoorgang in het Friese Veenwouden. Er hoeft veel minder water te worden weggepompt als het wordt geïnfiltreerd in de bodem.

"De techniek bestaat al best lang, maar was nog onvoorspelbaar", legt Lomulder uit. "In de stichting O2dit werkt Fugro samen met hydrologen, waterbouwkundigen en andere bedrijven om de techniek te verfijnen. Daarnaast hebben wij een methode ontwikkeld om te meten hoe waterdoorlatend de bodem is in horizontale en in verticale richting. Dat is belangrijk om te weten hoeveel water je kunt opslaan."

Daarvoor is een bodemlaag nodig die horizontaal goed doorlatend is, legt Lomulder uit. "Die maakt het mogelijk het water op te slaan als een platgeslagen pannenkoek. Zand is veel meer doorlatend in horizontale richting. Is de grondlaag verticaal doorlatend, dan vormt het water een bol en bouw je druk op in slootbodems of onder kelders. Of je drukt lagen met verontreinigingen uit het verleden weg. Dat wil je niet, dus moet je onder het zand diepere lagen opsporen voor die pannenkoek."

Omdat de bodem in Nederland overal anders is, liggen de geschikte opslaglagen op verschillende dieptes. "In Amsterdam zal het twintig tot dertig meter diep zijn", schat Lomulder, "in de Achterhoek en Twente maar een meter of vijf, net als de grindlagen van Limburg, en in Friesland op een meter of tien. Elk stukje Nederland is maatwerk. Zo kun je in elke regio aan de tekentafel een opslaggebied ontwerpen."

Daarbij moet je wel opletten dat het opgeslagen regenwater niet in aanraking komt met de drinkwatervoorraad op tientallen tot honderden meters diepte, waarschuwt Lomulder. "Je zou het op termijn ook als aanvulling op drinkwater kunnen gebruiken, maar dan is er ook een goede zuivering nodig."

Apeldoorn gebruikt de infiltratietechniek om regenafvoer af te koppelen van het riool. Via wadi's (bed­dingen in een woon­wijk) of vijvers zakt het hemelwater langzaam in de bodem. "Ik ben blij dat dit gebeurt, maar het is nog niet wederkerig, het water stroomt hier weg", zegt Lomulder. "In droge zomers zouden we dat opgeslagen water weer omhoog moeten halen voor beregening. Maar wie gaat dat doen? Wij zijn een techneutenbedrijf, het is voor ons lastig een probleemeigenaar te vinden."

Dijkgraaf Pieper is zo'n probleemeigenaar. Maar hij ziet in de Achterhoek, zijn werkgebied, niet zoveel mogelijkheden voor wateropslag in de bodem. Bovendien is dat kostbaar, want je moet het dan ook weer oppompen, zegt hij. "Maar dit is wel een van onze onderzoeksvragen. Opslag kan niet alleen maar bovengronds, daarom kijken we naar de grondwaterspiegel."

Waterschap Rijn en IJssel doet een effectstudie naar een structurele verhoging van het grondwater met 40 centimeter, vertelt de dijkgraaf. "Bepaalde landerijen zullen daardoor veel natter blijven en daar moet je toe naar een andere landbouw. Maar je kunt niet zeggen: we gaan terug naar honderd jaar geleden. Herstel van de broeklanden is lang niet altijd mogelijk, op sommige zijn bijvoorbeeld woonwijken gebouwd. Maar soms kan het wel, zoals op landgoed 't Medler bij Vorden, waar de Baakse Beek wordt verlegd. Dat project is nog niet klaar, maar nu al zie je dat het water er veel meer wordt vastgehouden dan voorheen."

Maarten Veldhuis ziet hetzelfde gebeuren op de Veluwe, waar de 20 kilometer lange Leuvenumse Beek bij zware regenval overstroomt en het omliggende bos onder water zet. De beek leek voorheen meer op een diep kanaal, dat het water snel afvoerde naar het Veluwemeer. Het waterschap heeft in samenspraak met Natuurmonumenten en de Wageningen University & Research de bodem omhoog gebracht met behulp van zand en boomstammen.

"De stromingskracht gaat eruit, het water stroomt door het bos. Voorheen stroomde jaarlijks 8 miljoen kuub water naar het Veluwemeer, na de ecologische maatregelen nog maar 2 tot 3 miljoen kuub. De overige 4 à 5 miljoen kuub blijft in het bos en vult het grondwater aan. We zijn dus veel meer water gaan vasthouden dan voorheen. Vooraf hadden we niet gedacht dat het zo mooi zou worden. De natuur neemt het over."