Dit artikel is afkomstig uit Trouw. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

Aangegrepen door de brute moord op Theo van Gogh begon Razi Quadir (50) zich te verdiepen in het concept vrijheid van meningsuiting. "Vóór die vreselijke gebeurtenis was vrijheid van meningsuiting een academisch thema. Het speelde niet zo in de publieke opinie", zegt Quadir. "Maar door de daad van één individu werd het plots een groot onderwerp, waar de hele Nederlandse moslimgemeenschap zich over moest uitlaten."

Quadir, zoon van een Indiase vader en Nederlandse moeder, is theoloog, islamitisch geestelijk verzorger en universitair docent aan de Vrije Universiteit, waar hij deze week promoveerde. Over het bestaan van vrijheid van meningsuiting binnen de islam schreef hij een boek dat tien jaar na de moord op Van Gogh uitkwam. In zijn promotieonderzoek legt hij de islamitische opvattingen over dit chronisch actuele thema naast die van de liberale democratieën in het Westen.

"In filosofische zin kun je vrijheid van meningsuiting zien als een zogenaamde 'positieve vrijheid', naar het concept van Isaiah Berlin. Dat betekent niet alleen dat anderen jou niet in jouw vrijheid van meningsuiting mogen belemmeren, maar dat die vrijheid een bijdrage levert aan de maatschappij. De hele samenleving is erbij gebaat. Dit idee geldt zowel in het islamitische denken over vrijheid van meningsuiting als in het liberaal westerse denken. Het belang van de gemeenschap wordt in de islam wel meer benadrukt dan die van het individu. In het Westen is het meer andersom: in eerste instantie wordt gekeken naar individuele vrijheden. Maar dat betekent niet dat je hier zomaar alles mag roepen wat je denkt. Dat blijkt wel uit de rechtszaken waarbij politici zijn veroordeeld omdat ze onder het mom van vrijheid van meningsuiting haatzaaien. Daar ligt in het Westen de grens."

"Waarheidsvinding en menselijke waardigheid zijn belangrijk binnen de islam. Het is een natuurlijk geschenk van God dat de mens met waardigheid wordt geschapen. Vrijheid van meningsuiting kun je gebruiken om iemands waardigheid aan te tasten, door iemand te beledigen bijvoorbeeld. Maar het werkt ook omgekeerd: bij gebrek aan die vrijheid wordt iemands waardigheid eveneens aangetast. Er zijn belangrijke principes binnen die islam die niet kunnen bestaan zonder vrijheid van meningsuiting. Shura bijvoorbeeld, betekent dat mensen elkaar raadplegen en iedereen in een sfeer van vrijheid zijn mening moet kunnen geven. Er zijn invloedrijke islamitische geleerden, zoals de Marokkaan Ahmed Raysuni, die benadrukken dat vrijheid van meningsuiting noodzakelijk is voor het functioneren van shura. Anders is de uitkomst niet gebaseerd op vrijheid van meningsuiting en zal het geen goede uitkomst zijn. Daarbij wordt vooral gekeken: wat is het beste voor de gemeenschap?"

"Vrijheid van meningsuiting wordt in de islamitische wereld vooral gezien als het recht om mensen of de islam te beledigen, en dat is verboden in de islam. Maar dat betekent niet dat vrijheid van meningsuiting niet bestaat in de islam. Het moet alleen niet leiden tot wanorde in de maatschappij. Daar ontstaat discussie tussen geleerden. Ze zijn het bijvoorbeeld niet eens over vreedzame demonstraties. Sommigen vinden dat je demonstraties niet moet toestaan, omwille van het voorkomen van chaos. Maar er zijn ook geleerden die zeggen: vreedzaam demonstreren mag als burgers misstanden aan de kaak willen stellen, want daar is de samenleving als geheel bij gebaat."

"Daar zal verandering in moeten komen naar mijn mening. Dit is niet alleen een lacune in hoe mensen in het Westen denken over de islam, maar ook een lacune bij moslims zelf. Vandaar dat ik de islamitische principes heb benoemd. Belangrijke principes binnen de islam werken alleen maar met vrijheid van meningsuiting. Veel moslims weten dat niet."

"Dat wordt verschillend geïnterpreteerd binnen de islam. Er zijn geleerden die het als een individuele keuze zien, maar velen zien het nog als een vorm van hoogverraad. Daarom word je als afvallige vaak sociaal gezien doodverklaard in de moslimwereld. Je raakt alles kwijt. Dat heeft een diepe impact. Dat komt doordat veel geleerden afvalligheid zien als een bedreiging. Dat idee is ontstaan uit de angst dat mensen die het geloof verlaten vroeg of laat in opstand komen tegen de islamitische samenleving, en dat die in gevaar komt. Toen de islamitische samenleving vroeger vrij zwak was, had die benadering nog een functie. Maar vandaag de dag is de islam een stevig gevestigd geloof waartoe meer mensen toetreden dan uitstappen. Dat idee is naar mijn mening dus achterhaald."

"We zijn weliswaar in de minderheid in het Westen, maar het Westen heeft vaak wel een leidende positie in de rest van de wereld. Dus als je als westerse moslim kan helpen om het gesprek over vrijheid van meningsvorming ten goede te beïnvloeden, heb je best een grote rol. Wanneer moslims of de islam worden aangevallen of beledigd onder het mom van vrije meningsuiting, kun je in actie komen zonder dat je daarbij de democratische rechtsorde schaadt. Dat is vaak gruwelijk misgegaan − denk aan Salman Rushdie, Charlie Hebdo − door overtrokken reacties van moslims. Beter is het om middelen te gebruiken die in een democratische samenleving voorhanden zijn. In het ergste geval kun je naar de rechter stappen. Je kunt ook de media gebruiken. Een column schrijven. Kortom: je mening uiten."