Dit artikel is afkomstig uit Trouw. Elke dag verschijnt een selectie van de beste artikelen uit de kranten en tijdschriften op NU.nl. Daar lees je hier meer over.

Het is een koude, donkere avond. Een smalle, kronkelende weg over een dijkje leidt verder en verder de polder in. Maar wie het Noord-Hollandse gehucht Noordeinde uiteindelijk bereikt, kan opgelucht ademhalen. Want in de plaatselijke Vermaning bruist en borrelt het. In het kleine kerkje klinken jazzy klanken op piano, drums en strijkinstrumenten.

Jazzpianist Rembrandt Frerichs begint met een improvisatie. Even later vallen de andere musici hem bij. De pianist heeft drie blaadjes met noten voor zijn neus, de drummer doet het zonder, de strijkers hebben een heel pak papier om uit te spelen. Terwijl Frerichs zich improviserend uitleeft, staren zij naar hun bladmuziek. En opeens, alsof een dirigent het heeft aangegeven, zetten ze tegelijk in en kan het echte jammen beginnen.

Ja, zo gaat het in jazzmuziek. De een improviseert en de anderen vallen op het juiste moment in. Niks bijzonders. Maar hier speelt een klassiek strijkkwintet mee. Voor hen is het opletten geblazen. Wat is die pianist nu weer aan het improviseren? Wanneer moeten ze invallen? Bij de een tikt een voet de maat mee, bij de ander beweegt een hoofd op en neer, af en toe wordt er stilletjes gelachen om een gek, onverwacht riedeltje van de componist. Maar altijd weet Frerichs op mysterieuze wijze precies aan te geven dat ze in moeten vallen.

Een componerend pianist, een drummer en een strijkkwintet, een merkwaardige combinatie. Maar niet voor Rembrandt Frerichs. Want hij combineert zijn liefde voor de jazz met een grote interesse voor klassieke en Perzische muziek. In zijn improvisaties hoor je regelmatig oosterse melodielijnen en stukjes Bach opduiken. En hij speelt net zo makkelijk met klassieke orkesten samen als met Iraanse muzikanten.

Nog voor corona kreeg hij de opdracht om een pianoconcert te schrijven voor leden van het Concertgebouworkest met hemzelf als solist. Frerichs was meteen enthousiast. "Je krijgt niet iedere dag iemand uit het Concertgebouworkest aan de lijn met zo'n vraag. Zo'n uitnodiging is heel gaaf."

"Maar ik vond het ook intimiderend. Als je een concert voor iemand anders schrijft, voor een cellist bijvoorbeeld, zit er wat afstand tussen en voel je een zekere begrenzing door het instrument. Maar met mezelf als solist en een wit blad om te beschrijven zijn er geen grenzen. Het vraagt het maximale van mijn creativiteit. Het duurde daardoor even voor ik op gang kwam. Ik wilde de partijen voor de musici tot in de puntjes uitwerken en tegelijkertijd zelf maximale vrijheid hebben, zodat ik het elke keer anders zou kunnen spelen."

De combinatie van improvisatie en klassieke musici mag vreemd lijken, vrienden van Frerichs wezen hem op een bijzondere parallel. "Ze zeiden: 'Als je zonder noten het podium op wil, doe je hetzelfde als Mozart en Beethoven. Die schreven ook alleen de partijen voor de andere musici uit en improviseerden hun eigen partij.' Dit is dus eigenlijk de historische uitvoeringspraktijk!"

In het kerkje in Noordeinde speelt Frerichs een try-out met een stel Haagse musici. Violist Pieter van Loenen werkt voor het eerst met een jazzpianist. "Het is genieten", zegt hij. "Maar het is wel een compleet andere manier van werken. Normaal studeren we thuis onze partij in en zoeken we op de gezamenlijke repetitie uit hoe het in elkaar zit. Nu proberen we dat ook, maar komen we daar nooit helemaal achter. In het begin wilde ik in mijn partituur opschrijven wat Rembrandt in een solo deed of waar hij een paar tellen rust nam. Maar dan deed hij het een volgende keer weer helemaal anders en waren die tellen rust verdwenen. In het begin vroegen we wel eens in een repetitie: kunnen we iets vastleggen? Rembrandt zei dan ja, maar hield zich er toch niet aan."

"Het vraagt van ons een ander soort concentratie. We moeten luisteren naar zijn spel. Soms hoor je dat hij terugkomt bij een bepaalde harmonie of toonsoort, soms geeft hij een knikje of een glimlach, en dan weten we dat we weer verder gaan."

Frerichs: "Er zijn wel beperkingen voor mijn improvisaties. Een pianoconcert is eigenlijk een gesprek. Je hebt samen een paar gespreksonderwerpen en je reageert op elkaar. Als hun pick up ritmisch is, moet ik ervoor zorgen dat ik ook ritmisch eindig. Anders wordt het wel heel lastig om samen te spelen. Ik hou het improviseren op zo'n 80 à 90 procent. De klassieke jongens moeten af en toe kunnen horen dat ik nog bij ze ben. Voor het publiek is het ook fijn om te weten: ze zijn nog wel samen."

Tijdens de periode met try-outs ontwikkelt de compositie van Frerichs zich verder. Als een maand later de dag van de cd-opname is aangebroken, blijkt hij bij nader inzien twee pianoconcerten te hebben gecomponeerd. De andere musici volgen het proces met lichte verbazing, maar zetten zich gewillig aan de nieuwe volgorde van de noten.

Tijdens deze opname in de Amsterdamse Bethlehemkerk werkt Frerichs met vijf leden van het Concertgebouworkest, het Alma Quartet en contrabassist Dominic Seldis. Door corona moest het eerdere plan voor een grotere bezetting wijken. Ook voor hen is de werkwijze compleet nieuw. Violist Marc Daniel van Biemen: "Het is veel vrijer dan we gewend zijn. Bij een kleine onregelmatigheid zegt Rembrandt: 'O, dat maakt niet uit'. Wij zouden dat nooit accepteren."

Frerichs vraagt dan ook iets heel anders van de musici. "Haal de tango in jezelf naar boven", zegt hij op een gegeven moment uitnodigend tegen de vijf strijkers. Opnameleider Brendon Heinst wordt er enthousiast van. "Telkens als Rembrandt een aanwijzing geeft, gebeurt er iets bijzonders. Hij praat over gevoel, niet over techniek. Moet je horen wat er nu bij de musici loskomt."

Deze pianoconcerten klinken over het algemeen uitnodigend, veelkleurig en contrastrijk, van zonnig tot mysterieus. "Die Bartók-achtige passage loopt daar uit in een Tsjaikovski-achtige vibe," legt Frerichs op een geven moment uit. Van Biemen: "Rembrandt is net een vliegenvanger, zo'n plakkerige strip. Alles waar hij tegenaan loopt, verwerkt hij in zijn stijl."

Voor cellist Clément Peigné werkte de vrijheid die Frerichs neemt en geeft in het begin verlammend. "Ik vroeg wel eens: 'Wat betekent deze noot hier?', maar dan antwoordde Rembrandt: 'Dat weet ik niet precies. Verander hem maar als dat beter uitkomt.'"

"We hebben het nu vijf keer gespeeld en elk concert doet hij het anders. Om hem te kunnen begrijpen, moesten we eerst heel veel repeteren. Inmiddels voelen we fysiek wanneer we in moeten vallen. Het lukt ook steeds beter om jazzy in plaats van heel precies te spelen. Dat tango-deel proberen we nu echt funky te laten klinken."

Peigné heeft grote bewondering voor Frerichs. "Zijn kennis en mogelijkheden aan de piano zijn indrukwekkend. Het opbouwen van zoveel kennis over harmonie is een levenswerk en hij moet heel veel uren hebben gestudeerd om deze vrijheid aan het instrument te hebben. Vrijheid krijg je pas na veel oefenen, al die patronen moeten in je systeem zijn ingesleten voor je ze in je improvisaties kunt gebruiken."

Tijdens de opnames hoor je die vrijheid in optima forma. Telkens speelt Frerichs zijn vrije cadensen opnieuw, telkens anders, zodat er bij de bewerking wat te kiezen valt. En zelfs na de cd-opname zal hij op zoek blijven gaan naar andere mogelijkheden, vertelt hij.

Wat is dan de betekenis van deze cd-opname voor hem? Het blijft even stil. "Voor mij voelt het als een momentopname. Maar stel dat een andere pianist, Ralph van Raat of Ronald Brautigam, dit stuk wil spelen, dan zou de opname als referentie kunnen dienen. Dan kunnen ze op grond van deze opname de pianopartij uitschrijven. Het zou eigenlijk heel leuk zijn als Ralph of Ronald het speelt en ik in de zaal zou kunnen luisteren. Misschien doen ze het wel veel gaver dan ik. Het is immers levende materie."