Pas op het laatste moment zette D66 de inhaalrace in. Aanvankelijk zou het spannend worden tussen PVV, CDA en D66 wie de tweede partij zou worden, maar laatstgenoemde kreeg die plek direct bij de exitpolls stevig in handen.

"Op basis van onderzoek kun je zeggen dat kiezers strategisch hebben gestemd zoals dat gebeurt in een tweestrijd, terwijl er geen tweestrijd was in de campagne", aldus De Lange.

De situatie doet denken aan de verkiezingen in 2012, toen PvdA en VVD wel in een tweestrijd belandden in de campagne, ten koste van de SP die de winst in de peilingen zag verdampen.

"Veel winst van D66 ten opzichte van de peilingen komt van kiezers die anders op GroenLinks en in mindere mate op de PvdA hadden gestemd, in de hoop het komend kabinet hun kant op te trekken."

Het gevolg is dat GroenLinks flink heeft verloren (van veertien naar acht zetels) en dat PvdA het monsterverlies van 2017 niet heeft goed weten te maken; de partij blijft steken op negen zetels.

De grote vraag volgens De Lange is nu of D66 zich daarvan bewust is en rekening gaat houden met de wensen van die stemmers. D66-leider Sigrid Kaag liet woensdagavond in een eerste reactie doorschemeren dat wel te willen doen. Het moet van Kaag progressiever, eerlijker en vooral groener. "Dus ja, we zullen rekening houden met onze partners", zei Kaag, zonder GroenLinks en PvdA specifiek te noemen.

Van Spanje doet onderzoek naar nieuwe partijen en noemt deze verkiezingsuitslag in dat opzicht historisch. "Elk verhaal over nieuwe partijen laat een slachting zien. Sinds 1948 redt negen van de tien nieuwkomers het niet, van drie kwart hoor je helemaal nooit meer iets."

Nu komen er waarschijnlijk in één klap vier nieuwe partijen bij: De BoerBurgerBeweging, BIJ1, Volt en JA21, waarbij die laatste twee mogelijk allebei met drie zetels.

Van Spanje vermoedt dat het gebrek aan een tweestrijd in de campagne meer ruimte bood aan deze nieuwelingen om zich te laten zien. "Kiezers kozen voor deze partijen meer met hun hart in plaats van strategisch".

De vraag is hoe nu verder. Er zullen verkennende gesprekken worden gevoerd, waarbij VVD en D66 het voortouw zullen nemen. VVD wil graag het CDA erbij, ondanks het verlies van vier zetels voor de christendemocraten.

"Dit is bij uitstek het moment om een minderheidskabinet met wisselende meerderheden te vormen", vindt De Lange.

Zoals het er nu naar uitziet, behalen VVD, D66 en CDA nét geen meerderheid in de Tweede Kamer (de partijen staan gezamenlijk op 73 zetels), maar in de Eerste Kamer hebben zij minstens twee andere partijen nodig.

"Je hebt flexibele meerderheden nodig in het parlement om stappen te kunnen zetten", zegt De Lange. "Dan maak je met de ene partij afspraken over het klimaat en met de ander over de herziening van het belastingstelsel. Je bent wendbaarder en je hoeft minder grote compromissen te sluiten."

De Lange noemt het zelfs democratischer. "Je kunt beter inspelen op wat er in de samenleving gebeurt. Je bent wendbaarder voor uitdagingen die je niet ziet aankomen, zoals de vluchtelingencrisis, het stikstofdossier en nu natuurlijk met de coronacrisis."

Als er naar een meerderheid wordt gezocht door VVD, CDA en D66, dan is rechts geen optie omdat deze partijen PVV en FVD hebben uitgesloten. "Rechts wordt door VVD en CDA geïsoleerd en geïmiteerd. Je hoort VVD-leider Mark Rutte nu bijvoorbeeld ook roepen dat de grenzen dicht moeten bij een nieuwe vluchtelingencrisis en tegelijkertijd sluit hij die partijen buiten. De kiezers van PVV en FVD kunnen dan ook snel weer weglopen", zegt Van Spanje.

Zodoende hebben zij zich "aan links vastgeklonken" omdat in de Eerste Kamer PvdA, GroenLinks of SP nodig is.

Toch heeft radicaal-rechts flink gewonnen met FVD (van twee naar acht zetels). "Dat is verrassend", zegt De Lange. "In december had niemand dat verwacht nadat de partij bijna uit elkaar was gevallen."

De winst van FVD komt voor een groot deel van de PVV (drie zetels verlies naar zeventien) en van niet-stemmers, concludeert De Lange op basis van een eerste onderzoek. "Een kwart van de FVD-stemmers stemde vorige keer op de PVV, iets meer dan 20 procent stemde vorige keer niet. Daar zitten ook veel jongeren bij die voor het eerst mogen stemmen", aldus De Lange.

Van Spanje merkt op dat de uitslag onderstreept dat, zoals in veel Europese landen, partijen die inzetten op klimaat, Europa en immigratie de wind in de zeilen hebben.

Daarnaast passen alle vier de nieuwe partijen in Van Spanjes bredere analyse dat de afgelopen decennia een verschuiving laten zien van economische thema’s naar de thema's klimaat, Europa en immigratie: Volt en BIJ1 vertegenwoordigen de ene kant en BBB en JA21 de andere.

Winnaars D66 en Volt zijn pro-EU en pro-klimaat, PVV, FVD en JA21 denken daar precies het tegenovergestelde over.

Omdat PVV en FVD worden uitgesloten, is het volgens Van Spanje interessant om JA21 in de gaten te houden." Als die partij zich in de ogen van de kiezer ontwikkelt tot een respectabele rechtse partij, dan is op den duur een rechtse coalitie mogelijk."

Update: in een eerdere versie van dit bericht stonden nog iets andere zetel-aantallen. Na publicatie van dit bericht publiceerde de verkiezingsdienst van het ANP echter een nieuwe prognose. Dit genoemde (verwachte) zetelaantallen in dit bericht zijn toen aangepast.