"Veel van ons handelen gebeurt automatisch", zegt Hanneke Felten. Ze is senior projectleider en onderzoeker effectief discriminatie verminderen bij Movisie. "Het gaat als het ware vanzelf en je staat er niet bij stil. Denk bijvoorbeeld aan wanneer je je tanden poetst. Je hoeft niet te denken: oh, nu nog even de bovenkant poetsen. Dat doe je vanzelf."

Felten verwijst naar onderzoek door Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. De psycholoog deed onderzoek naar hoe mensen denken en beslissingen nemen. Kahneman onderscheidt daarvoor twee systemen. Het eerste systeem is je automatische en snelle denken, oftewel je onbewuste brein. Het tweede systeem bestaat uit je bewuste en trage denken.

Felten: "Discriminatie kan dus heel bewust gebeuren maar kan ook juist gebeuren als je handelt vanuit je intuïtie, onderbuik of de automatische piloot."

De Movisie-onderzoeker geeft een voorbeeld. "Stel je voor dat je Marieke bent. Je werkt bij een bedrijf als manager en je hebt twee kandidaten voor een functie. Marieke heeft geen migratieachtergrond, is wit en is niet religieus. Ze heeft drie kandidaten die voldoen aan de eisen voor een functie: Indra, Khadija en Judith. In het bedrijf van Marieke is het, net als in de meeste bedrijven van Nederland, de gewoonte om de keuze te maken op basis van een 'klik' met een kandidaat."

"Marieke voelt het meeste een klik met Judith", gaat Felten verder. "Dat had Marieke eigenlijk al binnen een paar minuten in het gesprek. Ze hebben ook erg gelachen tijdens het sollicitatiegesprek. Met Indra en Khadija had Marieke minder een 'klik'. Marieke kiest daarom voor Judith."

Dat Marieke klikt met Judith is volgens Felten geen toeval. "Zij lijken op elkaar. Ze zijn allebei wit en niet religieus. Judith lijkt ook op de vriendinnen van Marieke die ook allemaal wit zijn en niet religieus." Dat kun je volgens Felten dus onbewuste discriminatie noemen. "We klikken makkelijker en sneller met mensen die op ons lijken."

Maar dat betekent volgens Felten ook dat we mensen die op ons lijken voortrekken. "Zelfs als dat niet logisch is", zegt ze. "Mogelijk zijn de competenties van Indra of Khadija veel beter maar daar wordt niet naar gekeken. Het is waarschijnlijk niet Mariekes bedoeling om te discrimineren. Door af te gaan op een 'klik' trekt ze witte mensen wél voor in het selectieproces. En dat is discriminatie."

Een ander voorbeeld gaat over politieoptreden. "Kees werkt als agent en ziet in een buurt met dure koophuizen een jongeman in een auto zitten", zegt Felten. "De jongeman doet niet direct iets maar Kees krijgt meteen het gevoel 'dat er iets niet pluis is'. Hij gaat op de jongeman af en vraagt wat hij doet in de wijk en of hij zijn legimitatie kan tonen."

"Dat de jongeman een donkere huidskleur heeft, is volgens agent Kees niet relevant. Maar als Kees er langer over nadenkt, realiseert hij zich dat hij mogelijk niet dat 'niet pluis'gevoel had gehad als de jongeman wit was geweest. Kees realiseert zich dat hij heeft gediscrimineerd zonder zich daarvan bewust van te zijn."