Om de slavernij goed te praten, werden mensen van kleur en niet-christenen tijdens het Nederlandse koloniale verleden door de machthebbers eeuwenlang neergezet als minderwaardig. Zogenaamd 'minderwaardige' mensen kon je achterstellen, was de redenering. Die verkeerde redenering op basis van een verkeerde aanname waart bijna 150 jaar na het einde van de Nederlandse slavernijpraktijken nog steeds rond in onze samenleving.

"Die doorgedrukte vorm van ontmenselijking raakte in al die eeuwen zo ingebakken in de maatschappij, dat je dat nu nog steeds terugziet: in de vorm van discriminatie, racisme en stelselmatig achterstellen op bijvoorbeeld de arbeids- en woningmarkt", zegt senior onderzoeker Amma Asante van Movisie, het landelijk kennisinstituut voor een samenhangende aanpak van sociale vraagstukken, tegen NU.nl.

"Met een Nederlands klinkende naam solliciteert het vaak makkelijker en heb je meer kans op een huurwoning", concludeerde het College voor de Rechten van de Mens eind december na onderzoek naar institutioneel racisme. Dat beleid en regels van de overheid en instanties tot ongelijkheid leiden, zie je volgens het door het ministerie van Justitie en Veiligheid gefinancierde bestuursorgaan ook terug in het onderwijs en de gezondheidszorg.

Gedurende de periode waarin Nederland slavernij toepaste, zijn vooroordelen, stereotypen en onterechte aannames over de superioriteit van bepaalde bevolkingsgroepen opgenomen in wetgeving, beleid en handelen van instituten. "De kolonisator als beschaafd en gekoloniseerde als onbeschaafd", geeft Asante een voorbeeld van stereotypen. "De kolonisator als deugdzaam versus de gekoloniseerde als primitieveling, 'inboorling', lui en gevaarlijk."

Het vooroordeel dat mensen uit bepaalde bevolkingsgroepen 'lui' zijn, kan doorwerken in het besluit van werkgevers om ze niet uit te nodigen voor een sollicitatiegesprek. De onterechte aanname dat ze 'niet deugen', zie je terug in bijvoorbeeld etnisch profileren door de Belastingdienst en de marechaussee.

Nederland maakte structureel onderscheid op basis van huidskleur, afkomst en religie, stelt Asante. "Wit en christelijk was de norm en werd superieur geacht boven mensen van kleur, zwarte mensen en niet-christenen. Dat was breder dan antizwartracisme."

De machthebbers vergrootten de verschillen tussen inwoners van toenmalige koloniën als Suriname en Indonesië eeuwenlang uit voor macht en financieel gewin. "Ras was het belangrijkste hokje", stelt conservator koloniale geschiedenis van het Nationaal Museum van Wereldculturen (NMVW) Wendeline Flores na vier jaar wetenschappelijk onderzoek met een team van medewerkers.

Flores concludeert na het onderzoek dat de Nederlandse koloniale machthebbers inwoners van de koloniën en tot slaaf gemaakten "in hiërarchisch geordende groepen" indeelden op basis van huidskleur en afkomst. Zo hielden ze controle en macht over de gekoloniseerden.

Het effect van de koloniale periode zie je op veel manieren in het leven van vandaag terug. "Hoe we met elkaar samenleven en naar elkaar kijken, de beeldvorming rond mensen, de kansen die je krijgt", zegt Flores.

"Het 'wij en zij'-denken en de verkeerde aanname van witte suprematie zitten er door de verdeelpolitiek uit de koloniale geschiedenis diep in", vult NMVW-museumdocent Sanne Lobato aan. "Daar worden ook Marokkaanse en Turkse Nederlanders mee geconfronteerd." Bovendien zijn volgens Lobato minderheidsgroepen ook nu nog onderling verdeeld door de eeuwenlange Nederlandse verdeelpolitiek.

Flores is conservator van de in juni geopende vaste expositie Onze koloniale erfenis in het Tropenmuseum. Bezoekers kunnen in het Amsterdamse museum beleven hoe het Nederlandse koloniale verleden doorwerkt in de huidige maatschappij.

"Het rassendenken drukt een stempel op het leven van alledag en op de maatschappij waarin we leven", zo valt te lezen in de expositie. Het Tropenmuseum benadrukt net als de huidige wetenschap dat er biologisch gezien geen menselijke rassen bestaan. 'Ras' is gecreëerd om mensen in hokjes in te delen.

Nu hebben veel mensen te maken met racisme, deels als gevolg van de Nederlandse koloniale geschiedenis. Maar ook het eten op onze borden, de Nederlandse taal en onderlinge machtsverhoudingen vinden hun oorsprong in die tijd, legt Flores uit.

"Onze samenleving is nu niet rechtvaardig", stelt Flores. "Het stelselmatig als minderwaardig zien en behandelen van mensen op basis van hun uiterlijk en afkomst in bijvoorbeeld het onderwijs komt door institutioneel racisme en discriminatie. En dat is weer een gevolg van ons slavernijverleden en koloniale geschiedenis."

Het structureel bewust en onbewust onderscheid maken tussen bevolkingsgroepen is na vier eeuwen slavernij en vijf eeuwen kolonialisme nog steeds ingebakken in bijvoorbeeld organisaties, het onderwijs en op de arbeidsmarkt. Asante verwijst voor die conclusie naar onderzoek van historicus Alex van Stipriaan en cultureel antropoloog Rose Mary Allen.

Stipriaan en Allen concludeerden in 2021 dat het zogenoemde 'superioriteitsdenken' tijdens het koloniale verleden nu nog terug te vinden is op economisch, politiek, medisch, psychisch, sociaal, cultureel, institutioneel, juridisch en religieus gebied. Ook volgens Asante werken deze bewust in stand gehouden vooroordelen door in de hedendaagse samenleving en instituten.

Zo zag de Belastingdienst mensen met bepaalde nationaliteiten als een groter risico om fraude te plegen en plaatste ze tot februari 2020 op een illegale fraudelijst. In minimaal twee gevallen vond de dienst mensen juist níét verdacht als ze een Nederlandse achtergrond hadden.

In mei van dit jaar gaf het kabinet toe dat er sprake was van institutioneel racisme. Dat gebeurde pas na stevige kritiek.

Nederland heeft sinds december 2021 voor het eerst een coalitieakkoord dat het bestaan van ingebakken vormen van racisme en discriminatie erkent. "Voor institutioneel racisme is geen plek in onze samenleving", zegt het kabinet. Het kabinet wil dat er meer aandacht komt voor de geschiedenis die heeft geleid tot hedendaags racisme. Daarom draagt het Rijk bij aan een slavernijmuseum.

In 2023 is het 150 jaar geleden dat de tot slaaf gemaakte mensen in Suriname pas echt vrij waren. In aanloop naar dat herdenkingsjaar belooft het kabinet "extra aandacht aan dialoog over het slavernijverleden en hedendaags racisme".