TikTok is verzeild geraakt in een geopolitiek schaakspel tussen het Westen en China. In verschillende landen is de app op overheidstelefoons verboden. Dat geldt bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, Nederland, België en Canada.

Inlichtingendienst AIVD rekent China tot de landen met een offensief cyberprogramma. Deze staten gebruiken digitale middelen om bijvoorbeeld te spioneren of het maatschappelijk debat te sturen. Op advies van de AIVD besloot het kabinet deze week om apps uit deze landen binnenkort helemaal te verbieden op overheidstelefoons.

Chinese apps, diensten en producten liggen al langer onder een Westers vergrootglas. Zo werd het Chinese bedrijf Huawei door de VS op een zwarte lijst gezet. Daardoor werd het gebruik van Huawei-technologie verboden in communicatie- en netwerkapparatuur. Ook in Nederland worden geen 5G-chips van Huawei meer gebruikt in de belangrijkste apparatuur van telecombedrijven.

"De VS wil voorkomen dat China een gelijkwaardige concurrent wordt", zegt China-expert Frans-Paul van der Putten van onderzoeksinstituut Clingendael. Het Aziatische land groeit razendsnel op het gebied van economie, technologie en als militaire macht.

Het Australian Strategic Policy Institute (ASPI) onderzocht recent welke landen vooroplopen op het gebied van 44 belangrijke technologieën. Het gaat onder meer over kunstmatige intelligentie, ruimtevaart, energie en biotechnologie. Uit het onderzoek blijkt dat China marktleider is in 37 van die categorieën.

De zorgen dat China technologisch extreem machtig wordt, komen dus niet uit de lucht vallen. "Westerse regeringen zien China steeds meer als een bedreiging en Chinese technologie daarom ook", zegt Van der Putten van Clingendael. "Daarom anticiperen we nu. Willen we wel aan de slag met technologie die later gevaarlijk kan blijken?"

De bezorgdheid is wel ergens op gebaseerd, vindt ook Paul Verhagen, die als onderzoeker verbonden is aan het The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS). "De angst neemt soms wat paranoïde vormen aan. Kijk maar naar hoe het Westen reageerde toen er onlangs een Chinese ballon boven de VS hing."

Nederland is een bondgenoot van de Verenigde Staten. "Als de VS China als een grote bedreiging ziet, dan moeten we daarin meebewegen", zegt Van der Putten.

Maar er zijn ook aanwijzingen dat bondgenoten elkaar bespioneren. Klokkenluider Edward Snowden toonde in 2013 aan dat de Amerikaanse veiligheidsdienst NSA wereldwijd het communicatieverkeer op grote schaal aftapte. Ook Nederland werd jarenlang afgeluisterd. In 2020 werd duidelijk dat de NSA Deense internetkabels gebruikte om toppolitici van landen als Duitsland, Frankrijk en Zweden af te luisteren.

Dit nieuws leverde wel wat commotie op, maar leidde niet tot verboden op Amerikaanse diensten. Facebook wordt in Europa bijvoorbeeld wél toegestaan op overheidstelefoons, ondanks alle negatieve berichtgeving rondom dat bedrijf.

Zo werd in 2018 bekend dat informatie van 87 miljoen Facebook-gebruikers op straat was komen te liggen. Die data werden later ingezet door het campagneteam van Donald Trump om gerichte advertenties te plaatsen in aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen.

Inmiddels is het geen geheim dat er namens de Chinese staat spionage plaatsvindt in Europa, weet Dave Maasland van cybersecuritybedrijf ESET Nederland. Het nieuwe beleid van het kabinet is in elk geval duidelijk. "Apps uit landen waarvan we weten dat ze ons aanvallen, willen we niet op overheidstelefoons hebben."

Dat gaat dus verder dan alleen TikTok. Ook andere Chinese apps zijn straks niet meer welkom op werktelefoons van de Rijksoverheid. Het maakt daarbij niet uit of het slechts een geinige app is of een app die uit is op je gegevens.

"Je kunt het zo zien", legt Maasland uit. "Als je ruzie hebt met je buurman, ga je ook geen suiker lenen bij de buurvrouw. Want je denkt: ik vertrouw toch niet helemaal wat daar thuis gebeurt."

De doorsnee Nederlanders op TikTok die graag naar dansjes of grappige filmpjes kijken, hoeven zich nog geen zorgen te maken. Volgens de ESET-directeur lopen zij op korte termijn weinig risico. Wel moeten ze zich bewust zijn van het feit dat TikTok een gedetailleerd profiel van je opstelt.

Aan de ene kant is dat de kracht van TikTok. Het levert meer filmpjes op die je waarschijnlijk leuk of interessant vindt. Maar op de langere termijn kan het alsnog risico's opleveren.

"TikTok weet precies wat je moet zien en horen om je stemgedrag aan te passen", zegt Verhagen van HCSS. "In 2016 werd Facebook gebruikt om Amerikanen te beïnvloeden in aanloop naar de presidentsverkiezingen. Dat kan TikTok ook. Op een effectievere en subtielere manier."

In de VS dreigt een compleet TikTok-verbod voor iedereen, maar harde bewijzen dat de app informatie naar China doorspeelt zijn er niet. Ook weten we niet of TikTok door China wordt ingezet voor de verspreiding van desinformatie.

TikTok zelf ontkent dat China toegang heeft tot data van gebruikers. Het bedrijf belooft nooit gegevens aan de Chinese overheid te zullen doorspelen en zegt waarborgen te hebben waardoor dat ook niet mogelijk is.

Maar Maasland gelooft daar niet in, deels omdat TikTok een dochterbedrijf van het Chinese ByteDance is. "Je kunt er niet op vertrouwen dat het moederbedrijf zich er nooit mee bemoeit", zegt hij.

Daarnaast zijn digitale diensten constant in beweging. "Apps die nu veilig zijn, krijgen morgen misschien een update waardoor ze ineens onveilig zijn. En dan kan de Chinese overheid er wellicht wél bij."

Dan blijft de vraag waarom we erop vertrouwen dat Amerikaanse apps wél goed met onze informatie omgaan.

"De risico's die aan TikTok zijn verbonden, kleven grotendeels ook aan apps uit andere landen", zegt Van der Putten van Clingendael. "Daarvoor zouden eveneens maatregelen moeten komen, om onze privacy te beschermen en politieke beïnvloeding tegen te gaan."

Ook Maasland vindt dat we daar niet van moeten wegkijken. "Als de Amerikaanse regering denkt dat het belangrijk is voor de veiligheid om onze gegevens in te zien, kan dat net zo goed worden afgedwongen", zegt hij.

"We zijn behoorlijk afhankelijk van Amerikaanse technologie, dus daar moeten we wel over nadenken. Willen we dat wel als Europa? Of houden we data liever bij ons? Ik denk dat we steeds vaker gaan kiezen voor oplossingen waarover we zelf de controle houden."