"Als je geen geld hebt om online te kunnen zijn, is beperkte internettoegang nog altijd beter dan helemaal geen toegang." Met die woorden motiveerde Facebook-directeur Mark Zuckerberg in 2015 het initiatief Free Basics.

Onder die naam biedt Facebook samen met providers in met name Afrikaanse en Zuidoost-Aziatische landen een beperkte, gratis versie van het internet aan. Het initiatief heette voorheen Internet.org en is bedoeld om mensen die internet niet kunnen betalen online te krijgen.

Het ogenschijnlijk nobele streven werd niet door iedereen warm ontvangen, omdat gebruikers alleen vooraf goedgekeurde websites kunnen bezoeken, waaronder Facebook zelf. Tegenstanders noemden het in de Indiase krant de Hindustan Times zelfs een bewuste poging om honderden miljoenen mensen ervan te overtuigen dat Facebook en het internet een en hetzelfde zijn.

De felle kritiek op Free Basics komt voort uit onderzoeken naar internetgebruik in Zuidoost-Azië. Daarbij gaven inwoners van Myanmar, de Filipijnen en Thailand aan geen internetgebruiker te zijn, maar wél op Facebook te zitten.

Net zoals in Nederland is WhatsApp in bijvoorbeeld Maleisië enorm populair. Dat geldt ook voor India en Indonesië, terwijl WhatsApp in landen als de Verenigde Staten of China veel minder gebruikt wordt.

De Facebook-storing is "vele malen erger voor Zuidoost-Aziatische mensen die in andere landen verblijven" en daardoor het contact met hun naasten verliezen, houdt de in India gevestigde techjournalist Pranav Dixit het Westen een spiegel voor.

Ook commercieel gezien heeft de storing impact. Zo kon een maaltijdbezorger in India door de storing geen bestellingen meer aannemen, tekent The New York Times op. Zijn bedrijf is te afhankelijk: klanten werven gaat via Facebook en bestellingen afhandelen via WhatsApp.

Deze ondernemer is niet de enige. Al in 2013 constateerden onderzoekers dat de populariteit van Facebook een nieuwe vorm van online retail met zich meebracht, die afhankelijk is van Facebook-platformen om zaken te doen. Een storing? Dan geen inkomsten.

Voor Facebook is Zuidoost-Azië is een commercieel aantrekkelijke - want veel mensen - maar politiek moeilijke regio. Zo deed India, waar Zuckerberg het omstreden beperkte gratis internet verdedigde, Free Basics in 2016 in de ban vanwege de kritiek.

De Verenigde Naties (VN) doen onderzoek naar de rol van Facebook bij de genocide van de Rohingya in Myanmar. Het bedrijf zou onvoldoende hebben opgetreden tegen haatberichten op zijn platformen die zouden hebben bijgedragen aan het geweld tegen de moslimminderheid daar.

In datzelfde land sloot het leger, nadat het in februari de macht had gegrepen, de toegang tot Facebook af om georganiseerde opstand te voorkomen. Het laat zien dat Facebook in de regio niet alleen sociaal en commercieel, maar ook politiek een belangrijk platform is.

Hoe afhankelijk een bevolking kan zijn, wordt duidelijk als mensen door de storing compleet in het duister gaan tasten, zoals in Myanmar het geval is, schrijft CNA-journalist May Wong op Twitter.

Ook NetBlocks, een organisatie die met name rond censuur de toegankelijkheid van het internet monitort, wijst op het risico van de dominante macht van Facebook. Het hoeft maar op één plek fout te gaan en niet alleen Facebook, maar ook Instagram en WhatsApp liggen eruit.

De gevolgen voor de vrijheid van communicatie en van internet zijn bij Facebook in ieder geval al jaren bekend. "Op sommige plekken halen mensen Facebook en het internet door elkaar", erkende operationeel directeur Sheryl Sandberg van Facebook in 2015 tegen The Wall Street Journal.

Geen toegang tot Facebook betekent dan geen toegang tot het internet, terwijl de mogelijkheid om online te gaan in de moderne wereld soms wordt gezien als een mensenrecht.