De organisaties maken zich grote zorgen over de uitvoerbaarheid van de wet. "Wij zitten ermee. U kunt in Den Haag heel mooie wetten maken, maar we hebben te vaak gezien dat er wetten zijn die problemen geven in de uitvoering. Lagere overheden worden daarmee geconfronteerd", sprak Jan de Reus. Hij is als provinciebestuurder lid van het Interprovinciaal Overleg (IPO), de vereniging die opkomt voor de belangen van de twaalf provincies.

Al sinds het najaar van 2021 komt het water het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) tot aan de lippen. Vorige zomer moesten geregeld mensen buiten slapen bij het aanmeldcentrum in Ter Apel. En de crisisnoodopvang kan inmiddels niet meer tijdelijk genoemd worden. De wet, die als het aan staatssecretaris Eric van der Burg (Asiel) had gelegen al van kracht had moeten zijn, moet in de toekomst voor voldoende opvangplekken voor asielzoekers gaan zorgen.

Het voorstel omvat een complex traject. Elke twee jaar wordt op basis van het aantal te verwachten asielzoekers bepaald hoeveel opvangplekken er nodig zijn. Als gemeenten daarna in de eerste ronde duurzame opvanglocaties aanbieden, krijgen ze een beloning van 2.500 euro per plek. Als er daarna nog steeds niet genoeg opvangplekken zijn, worden de benodigde plekken via de provincies verdeeld over alle gemeenten. Hoe meer inwoners een gemeente telt, hoe meer asielzoekers er opgevangen moeten worden.

Maar door dit systeem krijgen gemeenten die in de eerste ronde al vrijwillig plekken hebben aangeboden in de tweede ronde nog eens extra plekken voor hun kiezen. "Dit zorgt niet voor een eerlijke verdeling", waarschuwde Rutger Groot Wassink van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG).

De gemeenten en provincies zijn niet per se tegen het uitdelen van bonussen, legde commissaris van de Koning in Drenthe Jetta Klijnsma uit. "Maar door die twee tranches wordt de wet onwerkbaar", benadrukte ze.

Het was niet de eerste keer dat de partijen hun zorgen uitspraken. De gemeenten en provincies hebben zelf een alternatief plan ingediend. Ook hebben ze vorig najaar al gereageerd op de wetteksten. "Daar is vervolgens niets mee gedaan. Heel jammer", zei Groot Wassink.

Ook heeft het kabinet niets gedaan met de kritiek van de Raad van State op het wetsvoorstel. Het adviesorgaan constateerde een poos geleden dezelfde problematische elementen als de uitvoerders en lagere overheden. "Hé, we hebben het nog niet zo gek gezien", dacht IPO-bestuurder De Reus toen. Toch zijn ze uiteindelijk niet met het ministerie tot een akkoord gekomen over een versimpeling van de wet. "Dat betreuren we met z'n allen, want daar hebben we onze stinkende best voor gedaan."

Staatssecretaris Van der Burg gaf onlangs toe dat de wet niet is aangepast, omdat die alleen in deze vorm genoeg politieke steun heeft in de Tweede Kamer. Het voorstel is de uitkomst van een zwaarbevochten deal tussen de VVD, D66, het CDA en ChristenUnie. De partijen overlegden vorig jaar wekenlang over de spreidingswet, die onderdeel was van een pakket asielmaatregelen. De VVD was lang tegen, maar ging er uiteindelijk toch mee akkoord.

Of er dan beter geen spreidingswet kan komen? "Nee. Het is nog erger als er helemaal geen wet komt. Dan zijn we nog verder van huis", zei de Leidse burgemeester Henri Lenferink. Daar waren de andere sprekers het mee eens. "Wij gaan ervan uit dat het verstand zegeviert en u als Kamer luistert naar de inbreng van ons als uitvoerende partijen", zei Groot Wassink.

Het is nu aan de Tweede Kamer om het vervolg van de wetsbehandeling in te plannen. Als het voorstel is aangenomen, moet staatssecretaris Van der Burg het ook nog verdedigen in de Eerste Kamer. Of de coalitie daar voldoende steun bij de oppositie zal vinden, is nog onzeker.