In het verleden werkte de Belastingdienst met een fraudelijst, waar mensen zonder juiste reden op terecht konden komen. Uit onderzoek dat eind maart verscheen, bleek dat nationaliteit hierin een rol kon spelen.

De ministers spraken vorige week ook al over de kwestie, maar kwamen er toen nog niet uit. Woensdag is volgens Van Rij opnieuw een "goede en zorgvuldige" discussie gevoerd. Hij kondigde na afloop aan dat er inmiddels wel een besluit is genomen; veel meer wilde de staatssecretaris daar nog niet over kwijt. "We moeten nog even de puntjes op de i zetten."

Van Rij noemde de werkwijze van de fiscus in maart "verwerpelijk" en "discriminatoir", maar wilde toen nog niet spreken van institutioneel racisme.

Dat leverde hem kritiek op van de door het kabinet aangestelde Nationaal Coördinator Discriminatie en Racisme, Rabin Baldewsingh. Volgens hem spreek je van institutioneel racisme als beleid en (on)geschreven regels van instituten of organisaties leiden tot ongelijke behandeling op basis van afkomst, etniciteit of religie.

Het lijkt erop dat het kabinet worstelt met de juiste formulering van het begrip institutioneel racisme en vreest voor eventuele juridische gevolgen, zoals schadeclaims. Bovendien wil het voorkomen dat de erkenning afstraalt op de hele Belastingdienst.

"Het gaat er niet om om mensen nu aan de schandpaal te nagelen, al helemaal niet de Belastingdienst", zei Van Rij woensdag zonder duidelijk te zeggen dat het kabinet gaat erkennen dat er sprake was van institutioneel racisme bij de fiscus.

Volgens de staatssecretaris ging het om "patronen die een organisatie insluipen" en zich dus "onopzettelijk" voordeden. Ook benadrukte Van Rij dat de kwestie zich afspeelde in het verleden. "We zijn een lerende organisatie met inzichten van het heden. We willen niet beoordeeld worden op het verleden, maar het ook niet onder het tapijt schuiven."

Institutioneel racisme is een lastig dossier voor het kabinet. Pas in 2020, onder druk van wereldwijde antiracismeprotesten, erkende premier Mark Rutte dat het ook in Nederland plaatsvindt.

De kwestie draait om de zogeheten Fraude Signalering Voorziening (FSV). In deze applicatie registreerde de Belastingdienst in het verleden (vanaf 2010) zo'n 279.000 mensen, zonder dat die hiervan wisten.

Burgers konden om verschillende redenen op de lijst gezet worden, ook vanwege een risicosignalering. Uit een onderzoek van adviesbureau PwC is gebleken dat er werkinstructies bestonden waarin stond dat hierbij gelet moest worden op bepaalde persoonskenmerken. Zo kon iemands nationaliteit reden zijn om het risico op fraude hoger in te schatten, maar bijvoorbeeld ook giften aan een moskee.

Ook werd er een daderprofiel gemaakt. Mensen met een "laag inkomen, (boven)modaal loon volgens een aangifte, doorgaans jong, vaak geen fiscale partner, veelal man en vaak van buitenlandse afkomst" werden extra in de gaten gehouden. Hierdoor werd er bij een deel van de Belastingdienst meer gekeken naar persoonlijke kenmerken dan naar fiscale kenmerken.

Deze selectie gebeurde handmatig. Daarom is de werkwijze volgens de Belastingdienst niet volledig te reconstrueren en is het onduidelijk op welke schaal de selectie op persoonskenmerken heeft plaatsgevonden. Er zijn ook burgers om andere redenen in FSV gezet.

De fraudelijst doet denken aan het toeslagenschandaal, al gaat het hier wel om een ander systeem. Mensen die op de lijst stonden, werden door de Belastingdienst jarenlang als vermoedelijke fraudeur beschouwd.

Voor zo'n vijfduizend tot vijftienduizend mensen op de lijst had dit grote gevolgen. Zo werden bijvoorbeeld betalingsregelingen en toegang tot de minnelijke schuldregeling afgewezen. De fiscus stopte in februari 2020 met FSV, nadat de zaak onthuld was door RTL Nieuws en Trouw.

Het kabinet is momenteel bezig met het opstellen van een compensatieregeling voor gedupeerden.