"Uit het onderzoek blijkt dat de allersterkste schouders niet de zwaarste lasten dragen", schrijft het Centraal Planbureau (CPB) over het vrijdag gepubliceerde rapport Ongelijkheid en herverdeling.

"Hogere inkomens dragen geen groter deel van hun inkomen aan belastingen af dan lagere inkomens", is een andere opvallende conclusie uit het onderzoek. Lang werd gedacht dat dit wel zo was, want hoe meer je verdient, hoe meer belasting je betaalt. Dat wordt een progressief belastingstelsel genoemd.

Dat progressieve wordt tenietgedaan als je ook kijkt naar de belastingen op consumptie, die je betaalt via de btw en accijnzen. Hoge inkomens geven daar een relatief kleiner deel van hun inkomsten aan uit dan lage inkomens.

Herverdeling gebeurt dus niet zozeer via het belastingstelsel, maar via de overheidsuitgaven, schrijft het CPB. Dat zijn vaak uitkeringen, zoals de bijstand en toeslagen, die naar huishoudens met de laagste inkomens gaan. Deze groep profiteert ook meer van andere overheidsuitgaven, die niet direct in geld zijn uit te drukken, zoals onderwijs en zorg.

Het CPB heeft alle huishoudens in drie groepen opgedeeld. De helft van de mensen verdient ongeveer een vijfde van al het inkomen (gemiddeld 17.500 euro bruto per jaar) en betaalt daar gemiddeld 55 procent belasting over. De middelste groep - 40 procent van alle mensen - verdient de helft van al het inkomen (met een gemiddeld jaarsalaris van 55.000 euro) en betaalt 40 procent belasting.

Dat verschil wordt volgens het CPB onder meer veroorzaakt doordat mensen met een hoog inkomen relatief minder uitgeven aan boodschappen en brandstof en zo dus ook minder indirecte belasting betalen. Daarnaast zijn de sociale zekerheidspremies gemaximeerd tot een inkomen van ongeveer 52.000 euro. Dat is ook in het voordeel van hoge inkomens.

De laatste 10 procent van alle mensen verdient een derde van al het inkomen (jaarsalaris van 143.000 euro) en betaalt daar 36 procent over. De absolute topinkomens van Nederland - de 1 procent allerrijksten - betalen zelfs gemiddeld de minste belasting. Hun inkomen bestaat namelijk vooral uit kapitaal en bedrijfswinsten, en die worden minder belast dan inkomen uit loon.

De uitkomsten van het onderzoek zijn "vernieuwend", zegt Arjan Lejour, CPB-onderzoeker en een van de auteurs van het rapport. Voor het eerst is bij onderzoek naar ongelijkheid en herverdeling van inkomen namelijk veel breder gekeken dan naar alleen het inkomen van huishoudens. Ook de effecten van indirecte belastingen (accijnzen en de btw) en de overheidsuitgaven (onder andere onderwijs en zorg) worden meegenomen.

"Je ziet nu het plaatje van de totale belastingdruk voor huishoudens. We hadden altijd wel toegang tot veel data, maar dat was nooit de hele economie. We hebben nu bijvoorbeeld huishoudens kunnen koppelen aan bedrijfswinsten", licht Lejour toe. Alles bij elkaar werpt het volgens het CPB "een nieuw licht op de ongelijkheid en inkomensherverdeling tussen Nederlandse huishoudens".

De ongelijkheid zit hem niet zozeer in de inkomensongelijkheid. Die is redelijk stabiel en vergeleken met andere landen redelijk laag, schrijft het CPB. De ongelijkheid in Nederland valt op als je kijkt naar de vermogens: die ongelijkheid is internationaal gezien juist relatief hoog. Dat komt door spaartegoeden, beleggingen en de waarde van een eigen huis.

Het CPB doet geen aanbevelingen en dat biedt ruimte voor de politieke discussie. Er gaan in Den Haag steeds meer stemmen op om vermogen zwaarder te belasten dan loon uit werk. De coalitie van VVD, D66, CDA en ChristenUnie kwam nog niet tot een oplossing.

De partijen hadden het in hun verkiezingsprogramma's (in verschillende mate) over miljarden euro's extra aan belastingen op winst en vermogen, maar in het coalitieakkoord is daar niets meer van terug te vinden. Het kabinet laat later dit jaar onderzoek naar doen naar de mogelijkheden om de belasting te verschuiven tussen vermogensbelasting en inkomstenbelasting.

De conclusies doen denken aan de opmerkingen van DNB-president Klaas Knot dat Nederland een "rentenierseconomie" aan het worden is. Nederland haalt namelijk relatief weinig belasting uit vermogens en "relatief veel belasting uit de inkomstenbelasting", zei Knot begin februari.

"Ons onderzoek beschrijft iets anders, maar gaat wel in dezelfde richting", zegt CPB-onderzoeker Lejour over die vergelijking. Premier Mark Rutte weersprak de beweringen van Knot begin februari nog stellig.

"Bij een renteniersland zou iedereen een beetje sukkelen en op weg zijn naar z'n buitenverblijf aan de Vecht om nog eens met het cognacje en de sigaar in de hand na het borrelen te kijken hoe de dag was en vast te stellen dat het weer wat minder is geworden", aldus Rutte destijds. De premier wees onder meer op de hoge economische groeicijfers en de lage werkloosheid.