Premier Mark Rutte geeft iedere donderdagochtend les in Den Haag. "Ik leg dan aan kinderen uit dat de rechtsstaat ons beschermt tegen de almacht van de overheid", zei Rutte vrijdag tijdens zijn verhoor.

Van bescherming was bij de gedupeerde ouders van de toeslagaffaire jarenlang geen sprake. Deze week moesten (oud-)ministers en staatssecretarissen uitleggen hoe dat is gebeurd.

Dat de ondervragingscommissie er überhaupt is gekomen, is dankzij volhardende Kamerleden (CDA'er Pieter Omtzigt en SP'er Renske Leijten) en journalisten (RTL en Trouw), zei minister Wopke Hoekstra (Financiën). Bij de informatievoorziening ging het al mis.

Dat werd pijnlijk duidelijk vlak voor de verhoren, toen een belangrijke memo toch werd gevonden bij de Belastingdienst, en een dag erna, toen de fiscus opnieuw met belangrijke informatie naar buiten kwam.

De politici die dicht bij de toeslagenaffaire stonden, hadden allemaal hun redenen en argumenten waarom de schuld niet alleen bij hen lag. Er werd wel schuldbewust teruggeblikt. "Met de kennis van nu…", was een veelgehoorde zin, merkte commissievoorzitter Chris van Dam (CDA) op de laatste dag van de verhoren op.

Vooraf hoopte Van Dam dat het voor de gedupeerde ouders, die door het toeslagensysteem in een nachtmerrie belandden, duidelijk zou worden dat zij in ieder geval niet zelf de oorzaak waren van alle ellende.

Dat is onherroepelijk helder geworden, voor zover dat al niet het geval was. Maar de vraag blijft: wie had hier wél iets aan kunnen doen?

Mogelijke oplossingen strandden, belangrijke informatie bereikte niet de juiste minister. De bewindslieden lieten afgelopen week ook zien dat de schuld volgens hen verdeeld is over vele lagen binnen de overheid.

Eric Wiebes, huidig minister van Economische Zaken en van 2014 tot 2017 staatssecretaris van Financiën, tijdens zijn verhoor door de parlementaire enquêtecommissie Kinderopvangtoeslag. (Foto: ANP)

Rutte zei dat zijn ministerie van Algemene Zaken maar klein is tussen de kolossale departementen in Den Haag. Als er dus iets fout gaat op Financiën, gaan Rutte en zijn ambtenaren daar de boel niet overnemen. "Dat willen we ook niet."

Hoekstra is eindverantwoordelijk op Financiën, maar op zijn bureau belanden dagelijks tientallen dossiers. De kinderopvangtoeslag raakt niet eens zijn portefeuille.

De staatssecretaris van Financiën heeft de Belastingdienst onder zijn hoede. Maar de fiscus gaat over de uitvoering van de kinderopvangtoeslag. De regels worden bepaald door de minister van Sociale Zaken.

"Je gaat als bewindsman niet over alles", zei Frans Weekers, staatssecretaris tussen 2010 en 2014. Hij wees daarom naar toenmalig minister van Sociale Zaken Lodewijk Asscher.

Weekers trad uiteindelijk in 2014 af en werd opgevolgd door Eric Wiebes. Ook hij kon niet dé oorzaak aanwijzen. "De aanpak is in een optelsom totaal dramatisch geweest. Maar als je die optelsom niet kent, dan houdt het op."

Wiebes maakte in 2017 plaats voor Menno Snel. Snel zag hoe het toeslagensysteem is gebouwd "zonder een greintje menselijke maat".

De uitleg van de problemen waren er wel, maar de oorzaak werd er niet mee gevonden. Het deed denken aan de opmerking van PvdA-Kamerlid Henk Nijboer begin dit jaar tijdens een debat over de toeslagenaffaire.

"Het monster van de macht van de overheid heeft altijd weer een redelijk argument."

Het was voor de bewindslieden ook duidelijk dat alleen de ouders die al dit leed is aangedaan echt konden vertellen wat er aan de hand was. Pas na hun verhaal drong het door. "Waren we maar eerder met de ouders in gesprek gegaan", zei Hoekstra.

Rutte beloofde dat hij, als hij premier blijft, op regelmatige basis met gedupeerde ouders in gesprek zal gaan.

Gedupeerde ouders praten in Den Haag met premier Mark Rutte, voorafgaand aan het verhoor. (Foto: ANP)

Uit de verhoren bleek dat er signalen genoeg waren, maar ze waren niet sterk genoeg of werden gezien als storend. Er gebeurde namelijk jarenlang niets.

Ook een rechterlijke uitspraak, een zeer kritisch rapport van de Nationale ombudsman en schrijnende verhalen van ouders in de media duwde de Belastingdienst niet de goede kant op.

Of zoals Rutte het zei: "De bal is naar het ravijn gerold zonder dat we onze voet er tegenaan hebben gezet."

De ondervragingscommissie zal geen conclusies trekken uit de verhoren. Wel wordt er op 17 december een eindrapport met 'waarnemingen' aan de Tweede Kamer aangeboden.

Renske Leijten, commissielid en als SP-Kamerlid aanjager in dit dossier, had in ieder geval haar waarneming voor Rutte al paraat tijdens het verhoor. "Ik heb niet gehoord dat er een fundamentele les is geleerd. Dat vind ik wel heel jammer."