NU.nl
Gezondheidsorganisatie WHO waarschuwde in februari al voor de grote hoeveelheid onjuiste informatie en nepnieuws over het coronavirus. Hoe weet je of nieuws wat je op bijvoorbeeld sociale media leest, geen nepnieuws is? Drie studenten van de School voor Journalistiek in Utrecht stelden voor NU.nl een handleiding samen om dit stap voor stap te controleren.
Nepnieuws is onjuiste informatie die verhuld en bewust wordt verspreid alsof het de waarheid is. Soms compleet verzonnen, soms uit de context getrokken of bewust verdraaid. In onze factcheckrubriek NUcheckt controleren we onder meer nepnieuws dat rondgaat op sociale media. We zien het als onze taak om jou te wijzen op berichten die niet kloppen. Toch zijn we ons bewust dat we niet alles kunnen checken.
Daarom geven wij je in deze handleiding een paar handvatten die kunnen helpen om nepnieuws te herkennen en te checken. Het grootste deel van de tips komt van factcheckers Maarten Schenk van factcheckplatform Leadstories en Ruurd Oosterwoud van anti-nepnieuwsplatform DROG.
1. Kijk of NUcheckt het al heeft gefactcheckt
Twijfel je over de juistheid van een bericht? Kijk dan of NUcheckt, het bericht of de bewering al heeft gefactcheckt. Al sinds 2017 factchecken we verschillende onderwerpen. Van honderden beweringen, foto's en video's hebben we laten zien waar ze vandaan kwamen en of ze op dat moment klopten. Hoe we dat doen lees je hier.
2. Wat voor emotie roept het bericht bij je op?
Volgens Schenk is dit de allerbelangrijkste tip: "Lees je iets wat een sterke emotionele reactie bij je oproept, google het dan eerst voordat je het deelt." Makers van nepnieuws gebruiken verschillende technieken om ervoor te zorgen dat jij de informatie gelooft. Ga voor jezelf na of de maker probeert in te spelen op je gevoel. Dat kan bijvoorbeeld door middel van heftige uitspraken, foto's of video's.
Oosterwoud sluit zich hierbij aan. "Wanneer je merkt dat je je over iets opwindt, moet je dit met veel scepsis lezen. De beste vorm van manipulatie is het opwekken van een bepaald gevoel, bijvoorbeeld boosheid of blijheid."
3. Waar komt het bericht of de link vandaan?
Vervolgens kan je onderzoeken wie het bericht als eerst heeft verspreid. Schenk: "Mensen die nepnieuws verspreiden doen dit vrijwel altijd via nepaccounts. Check daarom altijd of het een echt account is." Officiële accounts van publieke figuren of mediabedrijven hebben op Twitter bijvoorbeeld een blauw vinkje. Ook Instagram kent zo'n vinkje. Zo'n symbooltje kent het platform toe aan accounts die zich willen laten verifiëren als 'echt'. Facebook werkt niet met blauwe vinkjes. Wel kan je onder het kopje 'info' checken wat er bekend is over een account. Dat sluit aan bij een tip van de Rijksoverheid: zoek op een website naar een 'disclaimer' of 'over ons' om te kijken wie de site beheert.
Open ook altijd een link in een bericht voordat je het deelt. Tijdens de coronacrisis werden op WhatsApp regelmatig links gedeeld die op het eerste gezicht leken te leiden naar betrouwbare nieuwsmedia zoals de NOS, maar achteraf nepnieuws betroffen en naar een andere site leidden. Hoe je dit soort WhatsApp-berichten kunt checken lees je hier.
4. Wat voor bronnen worden er gebruikt?
Ook is het belangrijk om bronnen en onderzoeken in een bericht te controleren. Bronnen die in nepberichten worden aangehaald zijn vaak verzonnen of worden niet in de juiste context gebruikt. Zo bekeek NUcheckt in juni een bewering van een Duitse viroloog over aerosolen. Zijn uitspraken werden verkeerd geïnterpreteerd en vervolgens wijd verspreid.
Controleer daarom altijd een bron. Zoek uit of iemand echt bestaat, bekijk op Google Scholar of hij daadwerkelijk onderzoekt doet naar het onderwerp waar hij uitspraken over doet of bekijk het originele interview of artikel als daaruit een uitspraak wordt aangehaald.
Een andere belangrijke tip van Oosterwoud: kijk of het bericht of de bewering enkel op sociale media voorbij komt. Vind je het bericht niet terug in de gerenommeerde nieuwsmedia, dan gaat het hoogstwaarschijnlijk om nepnieuws. "Het is natuurlijk niet zo dat je alleen nog naar gerenommeerde nieuwsmedia hoeft te kijken, maar het is wel zo dat je daar nooit of nauwelijks nepnieuws vindt."
5. Hoe is het bericht opgemaakt?
Facebook, dat veel bekritiseerd is vanwege nepnieuws op het platform, geeft als tip om te letten op de stijl en uitstraling van een bericht. Zo schrijft Facebook dat nepberichten vaak schreeuwerige, pakkende koppen met hoofdletters en uitroeptekens bevatten. Ook is het volgens het platform belangrijk om op taalgebruik van het bericht te letten. Nepnieuws zit vaak vol met spel- en taalfouten. Daarnaast hebben nepnieuwssites over het algemeen een rommelige, amateuristische uitstraling en staat het vol met reclames en advertenties.
Zo check jij zelf foto's en video's
Op sociale media worden er niet alleen nepberichten verspreid, maar ook foto's en video's die bewust zijn gemanipuleerd. Ook bij deze berichten kan je checken of het echt of nep is. Zo kan je controleren waar de foto is genomen, of er Photoshop is toegepast en kan je checken waar de beelden in de video vandaan komen.
Nieuwsgierig? In onderstaande video's laten we je zien hoe je dat doet:
