Al sinds de kernramp in Fukushima stevent Duitsland af op een Atomausstieg: veertien kerncentrales gingen sinds 2011 dicht, de laatste drie moeten voor het eind van dit jaar volgen. De Belgische 'kernuitstap' kent een nog langere en politiek complexere aanloop, maar moet volgende maand eindelijk vorm krijgen met de sluiting van Doel 3, een van de zeven Belgische kernreactoren. In februari sluit nog een centrale.

De sluiting van kerncentrales staat onder druk door de oorlog in Oekraïne, de teruggeschroefde levering van Russisch aardgas en de daarbij behorende torenhoge energieprijzen. De kernenergie die wegvalt moet straks worden vervangen door elektriciteit uit gas- en kolencentrales.

Die leveren niet alleen een stijging van de CO2-uitstoot op, maar maken ook gebruik van brandstoffen die in de afgelopen maanden peperduur zijn geworden. In sommige gevallen spekken ze ook nog eens de Russische staatskas. En hoe meer aardgas we gebruiken, hoe sterker de stijging van de energieprijzen die een groot deel van de Europese huishoudens komende winter in energiearmoede dreigen te storten.

Met de huidige groothandelsprijzen krijgen huishoudens en bedrijven te maken met een gasprijs van 4 à 5 euro per kubieke meter, zegt energie-expert Martien Visser. "Dan komt echt bijna iedereen in de problemen." Omdat veel stroom met aardgas wordt opgewekt, schieten elektriciteitsprijzen ook de lucht in. Bovendien zorgen de hoge energieprijzen voor inflatie, omdat ze allerlei producten duurder maken.

Visser pleit daarom voor het openhouden van de kerncentrales. Door de Belgische kerncentrale Doel 3 door te laten draaien, zou er jaarlijks 1,5 miljard kubieke meter gas minder nodig zijn. "Het sluiten van die ene centrale doet in één keer alle besparing van Nederlandse en Belgische huishoudens bij elkaar teniet", zegt Visser.

Toch lijkt de sluiting van de Belgische kerncentrales Doel 3 en Tihange 2 niet meer tegen te houden. De Belgische minister Zuhal Demir (Energie en Omgeving) eerder zei te hopen dat dat nog wel kon, maar volgens eigenaar Engie is dit "om veiligheids- en technische redenen onmogelijk".

Volgens Visser hadden overheden snel na het begin van de oorlog knopen moeten doorhakken over de energievoorziening. "Er wordt heel lang gedraald, zoals we in Nederland ook hebben gezien met het heropenen van de kolencentrales."

Mogelijk kunnen de Duitse kerncentrales wél langer blijven draaien. De sluiting van de drie overblijvende reactoren zou in ieder geval tot het eind van de winter kunnen wachten, zeggen de eigenaren. Maar dan moet daar wel de politieke wil voor zijn. Visser vreest dat die beslissing ook te laat zal vallen.

De Duitse coalitie is verdeeld en geeft de afgelopen maanden tegenstrijdige signalen af. Bondskanselier Olaf Scholz zette begin augustus de deur op een kier door te zeggen dat het "misschien logisch" is om de levensduur van de centrales te verlengen. Volgens bronnen van The Wall Street Journal was er zelfs al een deal in het Duitse kabinet.

Enkele dagen later smeet minister Robert Habeck (Economie en Klimaat) de deur toch weer dicht. Volgens de politicus van de Groenen zou het openhouden van de kerncentrales ervoor zorgen dat Duitsland 'slechts' 2 procent minder aardgas gebruikt.

Uit een peiling van ARD bleek onlangs dat veel Duitsers het langer openhouden van de kerncentrales steunen. Slechts 15 procent van de ondervraagden vindt dat de centrales voor het eind van het jaar dicht moeten. 41 procent wil ze enkele maanden langer laten draaien, en nog eens 41 procent is voor langdurige verlenging van de levensduur.

"Veiligheid moet voorop staan", zegt Behnam Taebi, hoogleraar Energie- en Klimaatethiek aan de TU Delft. Als de kerncentrales veilig kunnen blijven draaien, moeten overheden volgens hem goed kijken naar de effecten op mogelijke gastekorten, energieprijzen en energiearmoede voordat ze worden gesloten.

"Je zou ervoor moeten waken dat gastekorten niet leiden tot nog ergere energiearmoede, dat mensen in de winter hun radiator niet meer open kunnen draaien. Dat zijn ernstige neveneffecten die je tot op zekere hoogte moet kunnen voorkomen. Daarom moet je nu al nadenken waar de elektriciteit vandaan gaat komen als er straks minder gas beschikbaar is."

De energiecrisis laat volgens de hoogleraar zien dat overheden zich actiever moeten bemoeien met het energiesysteem. "Ik denk dat overheden steeds meer inzien dat je bepaalde voorzieningen als energie niet alleen maar aan de markt kunt overlaten."