Afgelopen week hakte het kabinet na jaren van overpeinzen eindelijk de knoop door: Schiphol moet krimpen van maximaal 500.000 naar maximaal 440.000 vluchten per jaar. De overlast voor omwonenden, de druk op het milieu en de klimaatimpact zijn te groot om Schiphol op het huidige niveau te laten doorgaan.

In de afgelopen decennia zijn Nederlanders steeds meer en verder gaan vliegen. Dat heeft een flinke impact op het klimaat. Een stel dat een retourtje New York boekt, stoot tijdens de reis bijna evenveel CO2 uit als een gemiddeld Nederlands huishouden in een jaar door gas- en elektraverbruik. Minder of niet vliegen is daardoor een van de belangrijkste dingen die mensen kunnen doen om de eigen CO2-voetafdruk te verkleinen.

Maar hoe krijg je mensen zo ver om nog eens extra na te denken voordat ze een vliegreis boeken? Dat is niet gemakkelijk, zegt onderzoeker Toon Zijlstra van het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid. Hij schreef twee jaar geleden mee aan een onderzoek naar gedragsveranderingen die kunnen zorgen voor een duurzamere (of kleinere) luchtvaart.

Er ontstaat snel weerstand als mensen het gevoel hebben dat hun vakantie wordt 'afgepakt', zegt Zijlstra. Bovendien is er niet altijd een goed alternatief om op dezelfde plek te komen. "Mensen vliegen niet per se om te vliegen, maar om de bestemming die je met het vliegtuig kan bereiken. Sommige mensen hebben niet zo veel met vliegen, maar wel met het land of de familie die er woont."

Bovendien is de klimaatimpact van vliegen voor veel mensen ontastbaar. "CO2 is een niet-zichtbaar, niet-ruikbaar, niet-hoorbaar, niet-voelbaar gas. Mensen ondervinden zelf geen directe nadelen van de uitstoot. Dus de afstand tussen oorzaak en gevolg is groot."

Toch zijn de meeste mensen wel milieubewust en ook bereid om hun gedrag daarvoor aan te passen, zegt gedragswetenschapper Ellen van der Werff van de Rijksuniversiteit Groningen. "Maar het moet niet te kostbaar zijn. Nu is het supergoedkoop om met het vliegtuig naar Barcelona te gaan, terwijl je met het openbaar vervoer langer onderweg en duurder uit bent."

Om vliegen te ontmoedigen, moet het volgens haar makkelijker worden om voor een alternatief te kiezen. Dat kan bijvoorbeeld door vliegen duurder te maken, of vakanties naar minder verre oorden te promoten. En de overheid moet duidelijk maken waarom het nodig is dat we minder vliegen.

"De drukte op Schiphol en de krimp vanwege de overlast kun je daarvoor aangrijpen", zegt Van der Werff. "Maak duidelijk dat we de klimaatdoelen moeten halen en dat de meeste Nederlanders dat ook belangrijk vinden. En dat we daarom ons gedrag moeten veranderen."

Ook lector Reint Jan Renes van de Hogeschool van Amsterdam, die onderzoek doet naar duurzaam gedrag, benadrukt het belang van zo'n onderbouwende boodschap. "Toen de maximumsnelheid van 130 naar 100 kilometer per uur ging, zei de minister-president dat hij het een rotmaatregel vond. Je had ook kunnen zeggen: 'We hebben gekeken naar de veiligheid en naar duurzaamheid, en daarom is dit heel belangrijk.'"

Ambtenaren denken nu vaak nog dat er vanzelf wel draagvlak komt voor klimaatbeleid, ziet Renes. Samen met een groep collega's adviseerde hij klimaatminister Rob Jetten over de gedragskennis die kan worden gebruikt bij het opstellen en uitvoeren van klimaatbeleid. Nu wordt zulke kennis "nog onvoldoende en in zeer beperkte vorm ingezet", constateerden de wetenschappers.

Over klimaatbeleid moet een duidelijk en breed verhaal worden verteld, zegt Renes. De onlangs aangekondigde stikstofplannen van het kabinet, en de grote boerenprotesten die daardoor zijn ontstaan, tonen volgens hem hoe het niet moet. "Daar zie je wat er gebeurt als je eigenlijk niet goed uitlegt wat er nodig is en jarenlang negeert dat er maatregelen aan zitten te komen."

"Ik snap daarom ook heel goed dat er weerstand is. De boeren is jarenlang een heel ander verhaal voorgehouden: ze moesten intensiveren, mee in die economische groei. Dat is hetzelfde rond Schiphol, dat ook jarenlang moest blijven groeien, zo efficiënt mogelijk moest zijn. Ook dat is nu ineens een ander verhaal."

De campagne 'Zet ook de knop om', die mensen ertoe oproept thuis energie te besparen, is volgens Renes een goed voorbeeld van hoe de overheid gedragsverandering kan stimuleren. Maar de campagne, die werd opgetuigd vanwege de oorlog in Oekraïne en de afhankelijkheid van Russisch gas, beperkt zich alleen tot energieverbruik in huis.

Het zou goed zijn om al het klimaatbeleid hierbij te betrekken, aldus Renes, dus ook de krimp van de luchtvaart. "Zeg: 'We gaan tot 2030 heel veel knoppen omzetten.' Dat betekent dat heel veel dingen die vanzelfsprekend waren niet meer kunnen. We zijn aan de grenzen gekomen van hoe we wonen, eten, reizen, et cetera."

"Je moet vanaf nu heel helder zijn over de keuzes die je maakt", adviseert hij het kabinet. "Als je dat niet doet, zul je van incident naar incident hoppen."