Op 20 december 2019, na zeven jaar af en aan in de rechtbank, deed de Hoge Raad een historische uitspraak: de overheid moet de uitstoot van broeikasgassen met minimaal 25 procent terugdringen. De door duurzaamheidsorganisatie Urgenda aangespannen zaak was een mijlpaal. Nooit eerder werd een overheid zo op de vingers getikt vanwege haar eigen klimaatbeleid.

"De overheid heeft zelf allerlei verdragen getekend waardoor ze minder moet uitstoten, maar zat ver onder haar eigen doelen", vertelt Urgenda-directeur Marjan Minnesma tegen NU.nl. "Wij hielden haar via de rechter een spiegel voor. In een rechtsstaat moet je kunnen opkomen voor wie zichzelf niet kan verdedigen. In dit geval was dat het klimaat."

Al terugblikkend noemt ze de baanbrekende zaak van Urgenda vooral een "wanhoopsdaad". "We vroegen ons in die tijd af: wat kunnen we nog doen om de politiek in beweging te krijgen? We wisten dat petities, optochten en rapporten niet genoeg doen", zegt Minnesma. "Dat de zaak wereldwijd zo'n groot sneeuwbaleffect zou hebben, hadden we niet verwacht. Ik hoop vooral dat het werkt."

Sinds de overwinning van Urgenda volgen de klimaatzaken elkaar in een rap tempo op. Zo won Milieudefensie in 2021 een zaak tegen Shell: het oliebedrijf moet zijn uitstoot voor 2030 met 45 procent verminderen ten opzichte van 2019. En de procedures van Johan Vollenbroek van Mobilisation for the Environment belandden in 2019 bij de Raad van State. Die oordeelde dat de Nederlandse stikstofaanpak niet rijmde met de wet.

In Duitsland, Frankrijk, de Verenigde Staten en Australië lopen tientallen soortgelijke zaken. De London School of Economics deed onderzoek naar klimaatzaken wereldwijd. De onderzoekers zagen het aantal rechtszaken sinds 2015 verdubbelen. Over de hele wereld werden sinds 1986 al meer dan tweeduizend zaken aangespannen tegen overheden en bedrijven. Ongeveer een kwart van die zaken werd ingediend tussen 2020 en 2022.

73 daarvan werden - net als de Urgenda-zaak - tegen regeringen gevoerd, om hun aanpak van klimaatverandering aan te vechten. In Nederland is tot nu toe in acht zaken uitspraak gedaan. Daarvan zijn er zes gewonnen door de eisers.

Dat belangenorganisaties hier naar de rechter kunnen stappen, is niet nieuw. Maar Nederland is wél een voorloper, legt hoogleraar Internationaal Recht Marcel Brus uit. Je kunt niet in ieder land zomaar een zaak beginnen voor het algemeen belang. "In Nederland hebben wij best een vooruitstrevend rechtssysteem. Hier kunnen belangengroepen via de rechter bevragen of de overheid genoeg doet om het algemeen belang en het milieu te beschermen. Daar moeten we heel zuinig op zijn."

Brus denkt dat een klimaatzaak voeren een effectief middel is, alleen al omdat het de discussie op scherp zet. "Ook als de eisende partij ongelijk krijgt, heeft het een positief effect: er komt aandacht voor klimaatverandering en het onderwerp belandt op de politieke agenda", legt hij uit. Maar de grootste gevolgen zien we volgens Brus als de overheid haar beleid moet aanpassen van de rechter, zoals in het geval van de Urgenda-zaak. Wel kan het lang duren voor dat terug is te zien.

Niet iedereen is er blij mee dat milieuorganisaties de laatste jaren vaker de juridische weg inslaan. Een groep Kamerleden, onder leiding van Chris Stoffer (SGP), diende eind februari een motie in om het kabinet te laten onderzoeken of de lat voor zo'n rechtszaak hoger kan worden gelegd voor belangengroepen. Volgens hen zijn die organisaties niet altijd representatief voor het algemeen belang.

Stoffer zegt daarmee te willen voorkomen dat "clubs als Urgenda" de regering gaan controleren via de rechtszaal. "Wij zijn de wetgevende macht; wij bepalen hoe het gaat", zei het Kamerlid daarover. Het door JA21 en BBB ondertekende voorstel kreeg hevige kritiek van onder meer GroenLinks en D66, maar werd uiteindelijk aangenomen dankzij steun van coalitiepartijen VVD en CDA.

Een kwalijke zaak, vindt hoogleraar Brus. "De mogelijkheid om een rechtszaak voor het klimaat te voeren is niet altijd fijn voor een overheid, maar is essentieel om onze democratie in evenwicht te houden. Een rechtszaak is niet het probleem, de politiek die haar eigen wetten niet naleeft is dat wel. Dat wordt vervolgens getoetst door de rechter."

Brus is sceptisch over de intentie van de motie, omdat er een volledige wet voor herschreven zou moeten worden. Bovendien zijn we gebonden aan internationale verdragen, zoals dat van Aarhus. Dat verdrag geeft burgers toegang tot de rechter bij milieuzaken. "Deze motie is eerder voor de bühne, zo in verkiezingstijd. De steun ervoor begrijp ik niet."

Urgenda-directeur Minnesma laat weten dat er voorlopig geen nieuwe rechtszaken op de planning staan. De organisatie werkt nu aan een rapport over de toekomst van de industrie, energie en landbouw.

Greenpeace zegt tegen NU.nl dat het de Staat binnenkort voor de rechter wil slepen, om de stikstofneerslag bij kwetsbare natuurgebieden terug te dringen. Afgelopen maand spande de milieuorganisatie nog een zaak aan tegen de Europese Commissie. Greenpeace eist dat Europa kernenergie en aardgas van de lijst met 'duurzame investeringen' haalt.