42 procent van de Nederlandse landbouwgrond is verontreinigd. Dat schrijft minister Piet Adema (Landbouw) in een brief aan de Tweede Kamer over de verslechterende waterkwaliteit. De minister bedoelt vervuiling met meststoffen, zoals stikstof en fosfaat.

Maar dat is niet het hele plaatje, zeggen deskundigen tegen NU.nl. Er is ook sprake van wijdverbreide vervuiling met bestrijdingsmiddelen. De omvang daarvan kwam vorige maand in beeld door tussentijdse resultaten van een Europees onderzoek onder leiding van Wageningen University & Research (WUR). Landbouwgif stapelt zich niet alleen op in de bodem van akkers, maar ook in boerderijen - en in mensen.

In de woningen van Nederlandse boeren troffen onderzoekers in huisstof in totaal 144 verschillende bestrijdingsmiddelen aan. "Dat is in vergelijking met andere Europese landen aan de hoge kant", zegt hoogleraar bodemfysica Violette Geissen van WUR. "De concentratie bestrijdingsmiddelen in water en de hoeveelheid stoffen in de lucht is in Nederland ook bovengemiddeld."

De cijfers zijn mogelijk een onderschatting. De onderzoekers hebben getest op 207 middelen, maar in Europa zijn er 500 op de markt.

De gevolgen kunnen groot zijn, vooral voor de boeren zelf. Volgens de Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) is van de in huisstof aangetroffen middelen 40 procent "mogelijk of zeker" kankerverwekkend. Verder is 33 procent van de middelen potentieel hormoonverstorend en 63 procent kan de vruchtbaarheid aantasten of leiden tot afwijkingen bij ongeboren kinderen. Die risico's hangen af van de concentratie en duur van de blootstelling, zegt Geissen.

Er is nog een gezondheidsrisico, zegt neuroloog Bas Bloem van het Radboudumc: de ziekte van Parkinson. Dat is wereldwijd de snelstgroeiende hersenziekte. De explosieve groei valt samen met het stijgende gebruik van pesticiden.

Bloem verwacht dit jaar resultaten van een onderzoek naar parkinson in de Bollenstreek. In de bollenteelt worden verhoudingsgewijs de meeste bestrijdingsmiddelen gebruikt.

Het RIVM vond in 2018 in een onderzoek onder omwonenden een verband met fruitteelt. De Gezondheidsraad wees twee jaar later op internationaal onderzoek dat verbanden legt met de hersenziekten parkinson, alzheimer en de spierziekte ALS.

Er is volgens de Gezondheidsraad te weinig aandacht voor gevolgen bij ongeborenen en ziekten die pas jaren na de blootstelling optreden. Het RIVM wijst nog op een mogelijk verband tussen bestrijdingsmiddelen en leukemie.

De onderzoekers van de WUR zijn bezorgd. Gezondheidsnormen zijn per middel vastgesteld. Zo kun je voor alle individuele middelen onder de norm blijven, terwijl je de risico's bij elkaar zou moeten optellen.

De Gezondheidsraad vreest dat de schade van een cocktail van bestrijdingsmiddelen zelfs groter is dan van de som van de losse delen. Dat laatste lijkt het geval te zijn bij parkinson, zegt Bloem.

De EFSA onderzoekt nu of het toelatingsbeleid voor bestrijdingsmiddelen tekortschiet. Dat beleid kijkt niet naar de effecten van een combinatie van middelen.

In een reactie zegt een woordvoerder van land- en tuinbouworganisatie LTO Nederland wetenschappelijk onderzoek naar de invloed van bestrijdingsmiddelen op de gezondheid belangrijk te vinden. "Het is belangrijk voor boeren, hun medewerkers en gezinnen dat zij in een veilige omgeving kunnen werken en wonen."

LTO Nederland zegt erop te vertrouwen dat de gebruikte bestrijdingsmiddelen "veilig zijn voor mens, dier en milieu". Maar als uit nieuw onderzoek blijkt dat de beoordeling beter kan, moet daarnaar gehandeld worden, zegt de woordvoerder.

Het verschilt van boerderij tot boerderij welke middelen in de mix worden aangetroffen. Bij gangbare boeren zaten minimaal 95 en maximaal 108 residuen in het huisstof. Zij hebben voor Europese begrippen ook relatief veel bestrijdingsmiddelen in bloed en ontlasting. Dat blijkt overigens ook te gelden voor consumenten en omwonenden.

Op biologische boerderijen worden minder bestrijdingsmiddelen gevonden, maar nog steeds 65 tot 100 residuen in huisstof. De concentraties in bloed en ontlasting zijn bij biologische boeren wel duidelijk lager, zegt Geissen.

De biologische landbouw gebruikt geen chemische bestrijdingsmiddelen. Toch kunnen ook deze boerenbedrijven er via de aanvoerketen of omliggende akkers mee in aanraking komen.

Die aanvoerketen is bepaald niet schoon, zegt hoogleraar Frank Berendse van de Universiteit Utrecht. "Geïmporteerde soja is systematisch verontreinigd. En scheepsruimen worden behandeld met het uiterst giftige cypermethrin om de lading tegen insectenvraat te beschermen."

"Daarnaast komen nog steeds grote hoeveelheden antibiotica in mest terecht. Die wordt uitgereden over vrijwel alle akkers en weilanden." Daar vreest Berendse een verband met de toename van immuunziekten als astma, hooikoorts en MS.

Hoe zit het dan met de verontreiniging met meststoffen waar minister Adema op doelde? Bij landbouwgronden gaat het niet zozeer om stikstof maar om fosfaat, zegt Roland Bobbink van onderzoeksbureau B-WARE.

Dat komt doordat stikstof kan omzetten in ammoniak en zich zo door de lucht kan verplaatsen. Fosfaat kan vanuit landbouwgronden wel in water belanden. "De helft van het water voldoet niet aan de fosfaatnormen", zegt Miquel Lurling van WUR. "Onder het huidige beleid zal dit amper dalen. Het effect is bijvoorbeeld te zien aan het jaarlijks terugkeren van blauwalg."

Blauwalg is een giftige bacterie. Mensen kunnen ziek worden als ze in water met blauwalg zwemmen. Ook ammoniak is ongezond, het veroorzaakt longklachten door de omzetting naar fijnstof.

De luchtkwaliteit in Nederland is slecht, maar wordt wel steeds beter, concludeerde het Planbureau voor de Leefomgeving vorige week. Dat komt vooral door duurzame energie en schonere mobiliteit.

De uitstoot van ammoniak en fosfaat is sinds de jaren negentig ook sterk gedaald. Maar die daling is de afgelopen vijftien jaar gestopt, blijkt uit de nieuwste cijfers van het CBS.

En hoewel de uitstoot is gedaald, blijft de totale vervuiling toenemen. Zo komt via kunstmest en geïmporteerd veevoer nog elk jaar ruim twee keer zo veel stikstof Nederland binnen als er via landbouwproducten weer uit gaat.

Een soortgelijk probleem speelt bij bestrijdingsmiddelen. Het totale gebruik is de afgelopen tien jaar licht gedaald, zegt Berendse. "Maar de gebruikte middelen zijn vaak giftiger geworden."

En omdat een deel van de bestrijdingsmiddelen slecht afbreekt, dreigen ook die op te stapelen, zegt Geissen. Ze trof de veelgebruikte plantendoder glyfosaat het meest aan in huisstof. "Daarna volgen twee middelen die inmiddels niet meer zijn toegestaan. Daaruit blijkt hoe hardnekkig sommige stoffen zijn."

Het extreemste voorbeeld is DDT. Dit zeer schadelijke landbouwgif werd in Nederland in 1973 verboden. Buizerds en ooievaars die je door DDT bijna niet meer zag, zijn weer terug in het landschap.

Maar DDT zelf is niet weg, en wordt bijvoorbeeld aangetroffen in dode grutto's. De weidevogels krijgen de insecticide vijftig jaar na het verbod nog steeds binnen met elke regenworm die ze uit de bodem halen.