De helft van alle wind- en zonneparken op land moet in lokale handen zijn. Dat streven werd in 2019 vastgelegd in het Klimaatakkoord, maar is sindsdien nauwelijks dichterbij gekomen. De winst uit duurzame energie komt meestal terecht bij grote energiebedrijven, terwijl de omgeving van wind- en zonneparken niet meeprofiteert.

In de meeste gemeenten bestaan inmiddels energiecoöperaties die daar verandering in willen brengen. Zij hebben door het hele land al meer dan duizend zonnedaken aangelegd, blijkt uit cijfers die Klimaatstichting HIER dinsdag publiceert. De zonnepanelen op die grote daken - bijvoorbeeld van scholen of stallen - worden gezamenlijk betaald door omwonenden, die ook weer verdienen aan de opgewekte energie.

Toch leveren al die energiecoöperaties slechts 2,5 procent van alle stroom die Nederland uit zonneparken en -daken haalt. Ongeveer 5 procent van alle windstroom komt uit coöperatieve windmolens.

"Dat is natuurlijk veel te weinig", zegt Pieter van der Woude van coöperatie Enschede Energie. "Vroeger had je per gemeente een energiecentrale. In ons geval is die eerst naar de Overijsselse energiemaatschappij IJsselmij gegaan. Dat is weer verkocht aan Essent en dat is nu in Duitse handen. Wij zijn de tegenbeweging die alles weer lokaal wil maken. Dat is superbelangrijk bij een onderwerp als energie. Daar wil je als groep inwoners uit Enschede zelf de controle over hebben."

"Daarom moet het lokale eigendom veel groter worden", bepleit Van der Woude. "Je ziet nu vaak dat grote projectontwikkelaars zonneparken aanleggen. En de winsten landen niet in de omgeving of in de gemeente, maar die gaan naar de projectontwikkelaar. Met een beetje pech zit die ook nog in het buitenland. Dat kan niet de bedoeling zijn."

Ook klimaatminister Rob Jetten is fan van energiecoöperaties. Hij is er "onwijs enthousiast" over dat zij ervoor zorgen dat energie "echt lokaal" wordt opgewekt, zei hij onlangs in de Tweede Kamer. Zijn enthousiasme wordt gedeeld door ruim 120.000 Nederlanders die inmiddels lid zijn van een van de meer dan zevenhonderd coöperaties. Enschede Energie is met 26 zonnedaken een van de grootste van het land.

Toch gaat ook in Enschede niet alles voor de wind. Net als commerciële energiebedrijven maken coöperaties gebruik van een subsidieregeling die garandeert dat een zonneproject ook nog geld oplevert als de energieprijzen erg laag zijn. Maar in 2022 sneed het ministerie van Jetten flink in die subsidie. Daardoor bleef de ontwikkeling van nieuwe zonnedaken achter.

Naar verwachting presenteert de minister deze week cijfers over het aantal subsidieaanvragen dat coöperaties vorig jaar hebben gedaan. In november schreef Jetten al aan de Tweede Kamer dat "het aantal aanvragen fors achterblijft bij de verwachting". Het budget is dit jaar verhoogd om een inhaalslag te maken. "Het is nu verbeterd, dus we gaan weer aanvragen", zegt Van der Woude. "Maar het was een verloren jaar."

Ook de coronacrisis en de oorlog in Oekraïne hebben voor problemen gezorgd, zegt Laetitia Ouillet, voorzitter van de landelijke energiecoöperatie De Windvogel. Projecten liepen vertraging op en materialen werden plotseling veel duurder. Ondertussen moesten coöperaties het doen met subsidies die daar geen rekening mee hielden en werd het juist moeilijker om geld te lenen bij de bank.

Vooral grotere energieprojecten, zoals windparken, kunnen meestal niet volledig worden betaald door leden van een coöperatie. Maar banken geven tijdens de energiecrisis minder snel een lening en willen dat coöperaties meer eigen geld meebrengen. "Dan hoop je dat je met driehonderd leden met veel pijn en moeite een half miljoen kan ophalen en moet het ineens het driedubbele zijn", zegt Ouillet.

Het is niet alleen maar kommer en kwel. Uit de inventarisatie van Klimaatstichting HIER blijkt dat energiecoöperaties plannen hebben om het aantal coöperatieve zonnepanelen in de komende twee jaar te verdubbelen. "We zien dat er veel projecten klaarstaan", zegt Katrien Prins van HIER. "De coöperaties hebben ook een grote professionaliseringsslag gemaakt, en de komende jaren gaat dat nog beter."

Van der Woude hoopt dat overheden hun steentje bijdragen door nadrukkelijker in te zetten op lokaal eigendom van zonne- en windparken. "In het beleid van gemeenten moet worden opgenomen dat er bij grote projecten minimaal 50 procent lokaal eigendom moet zijn." Dat is nu nog lang niet overal het geval.

Ondertussen spelen veel energiecoöperaties ook een belangrijke rol door in hun omgeving te helpen met energiebesparing. Ze geven advies of laten mensen gezamenlijk isolatiemateriaal inkopen tegen gunstige prijzen. "De kracht van een energiecoöperatie is dat je zelf aan de slag gaat", zegt Prins. "Na alles wat er is gebeurd tijdens de energiecrisis, spreekt dat aan."