Half januari ontvingen tweehonderd adressen in het Utrechtse Leerdam een brief van de gemeente: wees voorbereid op het onderlopen van tuin én huis. De Linge, een oude loop van de Rijn, kreeg veel regenwater te verduren. Met man en macht werd water weggepompt en uiteindelijk bleef Leerdam een overstroming bespaard.

De schaal van deze bijna-watersnood verbleekt bij die van januari 1995, toen in het rivierengebied 250.000 mensen hun woningen moesten verlaten. In het Land van Maas en Waal dreigde bij dijkdoorbraak een 5 meter hoge vloedgolf over de huizen te slaan. De Gelderse dijken hielden het, maar in Itteren en Borgharen bij Maastricht overstroomden de straten en huizen.

Ook die huizen stonden aan de verkeerde kant van de dijk: in de uiterwaarden. Uiterwaarden zijn bedoeld om bij hoogwater te overstromen en zo het overtollige water op te vangen.

Er bestonden in de jaren negentig nog veel meer plannen om huizen te bouwen in de uiterwaarden van de Maas. Maar het roer ging om: niet projectontwikkelaars, maar de rivier moest extra ruimte krijgen. Dat gebeurde onder andere met extra geulen in de uiterwaarden.

Daar plukte Limburg in juli 2021 de vruchten van, toen de Maas de hoogste afvoer ooit te verduren kreeg. Het waterbergend vermogen was toegenomen, waardoor de dijken het hielden en langs de Maas (in tegenstelling tot het Geuldal) geen woonwijken overstroomden.

Zo komt ook voor Leerdam de vraag of die huizen daar wel kunnen staan. De kleine stad in het rivierenland is al eeuwenlang bedijkt. Maar daar werd in 1998 een buitendijkse wijk tegenaan gebouwd, dus ná de 'les van Limburg'.

Leerdam is daarin geen uitzondering. Het duurde tot afgelopen november tot er in Nederland een verbod werd voorgesteld op huizenbouw in de uiterwaarden. Dat is onderdeel van een ingrijpend nieuw waterbeleidsplan van minister Mark Harbers (VVD) van Infrastructuur en Waterstaat. Dat plan moet ook bodemdaling in veengebieden en droogte op de zandgronden aanpakken.

"Die Kamerbrief is een belangrijke stap in de goede richting om Nederland voor te bereiden op klimaatverandering", zegt onderzoeker klimaatadaptatie Marjolijn Haasnoot van Deltares en de Universiteit Utrecht. "Het moet wel nog in wetgeving worden omgezet."

Die klimaatverandering zet alles op scherp, schreef Harbers in zijn brief. We krijgen 's winters steeds meer regen en 's zomers vaker stortbuien. Daar komt zeespiegelstijging bovenop, die ook de Rijn en de Maas fors zal opstuwen. Er is dus in de toekomst rond de rivieren nog veel meer ruimte nodig om water op te vangen.

Als het bouwverbod erdoorheen is, is het probleem dus nog niet opgelost. Dat zijn alle woningen die in het verleden zijn gebouwd "op ongunstige locaties voor waterhuishouding en bodemdaling".

Dat aantal steeg van circa 526.000 in 2000 naar 663.000 in 2021. Dat blijkt uit een publicatie van het Compendium voor de Leefomgeving (CLO), die vorige maand verscheen. De risico's in grote steden zijn daarbij waarschijnlijk onderschat, schrijft het CLO er zelf bij.

"Dat vind ik echt zorgelijk", zegt stedenbouwkundige Reinout Kleinhans van de TU Delft. "Het komt doordat ze voor oudere steden geen bodemdalingsberekeningen hebben. In werkelijkheid is het probleem nog groter."

Uit de CLO-publicatie blijkt nog iets opmerkelijks: Zeeland heeft met ruim 2 procent het kleinste aandeel huizen op een ongunstige plek. Limburg heeft met ruim 15 procent het hoogste aandeel.

Denkend vanuit zeespiegelrisico's zou je het andersom verwachten, erkent Kleinhans. Die zeespiegelstijging verloopt traag, maar zal op zeer lange termijn meerdere meters bedragen. Dan is het zelfs de vraag of de huidige kustlijn behouden kan blijven.

"Het punt is dat in de komende decennia extreme hoogwaterstanden in de rivieren door extreme neerslag een grotere directe impact zullen hebben dan de geleidelijke zeespiegelstijging. Dat is wat we in de zomer van 2021 in Limburg zagen en nu net bij Leerdam", zegt Kleinhans.

"Veel mensen realiseren zich bovendien niet dat door de zeespiegelstijging de rivieren op termijn steeds moeilijker hoogwater kunnen afvoeren naar zee. De laaggelegen delen van Nederland zijn in die zin een badkuip: het water komt er gemakkelijk in, maar het ook kwijtraken wordt steeds moeilijker."

Om de risico's op korte en lange termijn te verbinden, pleit vastgoedonderzoeker Alexander Carlo van Maastricht University voor een verplicht klimaatlabel voor alle huizen. "Toekomstige huiseigenaren moeten zich ervan bewust zijn wanneer ze een huis kopen dat op een risicovolle locatie staat", zegt hij.

"Na de overstromingen in Limburg in 2021 heb ik gepleit voor de invoering van een verplicht klimaatrisicolabel dat huizenkopers informeert over de overstromingsrisico's van die woning." Zo'n label zou volgens Carlo in de toekomst kunnen worden uitgebreid met andere risico's die het gevolg zijn van klimaatverandering, zoals zeespiegelstijging.

"Ik denk dat zelfs geïnformeerde mensen nog niet volledig overzien hoe risicovol de situatie echt is", valt zijn Maastrichtse collega Martijn Stroom hem bij. "Dat is een natuurlijke drang om de situatie te bagatelliseren. We denken dat het minder erg is, en minder belangrijk. Dit geldt voor kopers, maar ook voor beleidsmakers en ontwikkelaars. Daar moeten we ze mee helpen - onder andere met het klimaatlabel."

Met een klimaatlabel voor woningen en het naderende bouwverbod in de uiterwaarden maken we het overstromingsrisico inzichtelijk en in elk geval niet groter. Maar wat te doen met de honderdduizenden huizen die al op een ongunstige plek staan?

Ook daar ligt een deel van de oplossing mogelijk in ruimte voor de rivieren en extra waterberging. Daaronder valt ook het opvangen en vasthouden van regenwater op hogere gronden.

Dat zal betekenen dat op sommige plekken de uiterwaarden simpelweg te smal zijn. In het volgebouwde Nederland zullen we er niet aan ontkomen dat er op termijn ergens huizen moeten wijken, zodat veel grotere aantallen huizen op andere plekken veilig blijven.

Al met al breekt voor het Nederlandse landschap een nieuw hoofdstuk aan en wordt ruimtelijke ordening misschien wel het grootste politieke thema van ons land. Als die puzzel goed gelegd wordt, biedt het oplossingen voor droogte, wateroverlast, zeespiegelstijging - maar ook het woningtekort, verduurzaming van de landbouw en biodiversiteitsherstel.