Minder dan 1 procent van de Nederlandse rivieren, beken en meren voldoet aan alle Europese normen, bleek in 2019 al uit metingen van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Door landbouw en industrie komen er te veel schadelijke stoffen in het water terecht. Daarnaast zorgt het wegspoelen van mest voor algengroei.

Ook het grondwater is niet in orde, deels door vervuiling van pesticiden en deels doordat er te veel water wordt onttrokken. Ondertussen wordt regenwater te snel afgevoerd, waardoor het grondwaterpeil zich niet goed herstelt.

Met de maatregelen die het kabinet al neemt en wil gaan nemen als onderdeel van het regeerakkoord is de waterkwaliteit in 2027 nog niet op orde. Dat erkent ook minister Mark Harbers (Infrastructuur en Waterstaat). Hij schreef onlangs aan de Tweede Kamer dat hij de Europese waterdoelen "zo snel mogelijk na 2027" wil halen. Ruim 800 miljoen euro uit het 'stikstoffonds' gaat naar het verbeteren van de waterkwaliteit.

Omdat de waterkwaliteit over vijf jaar nog onvoldoende zal zijn, wordt het steeds waarschijnlijker dat vergunningen of zelfs hele waterbeheerplannen met succes kunnen worden aangevochten bij de bestuursrechter, schrijven onderzoekers van Witteveen+Bos in een rapport in opdracht van Natuurmonumenten.

De zogeheten Kaderrichtlijn Water verbiedt een achteruitgang van de waterkwaliteit. Daardoor kunnen de Europese regels al in de komende jaren een grote invloed hebben op het verlenen van vergunningen, bijvoorbeeld om grondwater te onttrekken of om een veehouderij uit te breiden.

De nieuwe Omgevingswet, die naar verwachting op 1 januari 2023 in werking treedt, maakt het mogelijk om vergunningen rechtstreeks aan de EU-regels te toetsen.

"Het is tijd voor een wake-upcall: de juridische mogelijkheden om vergunningen en plannen succesvol aan te vechten worden groter", aldus het rapport. "Dit is een risico voor onze natuur, maar kan economische activiteiten in Nederland ook ernstig gaan hinderen."

Om de waterkwaliteit sneller op orde te brengen, moet volgens het onderzoek meer worden gedaan om het lozen van chemische stoffen tegen te gaan. Ook moet worden voorkomen dat mest in het water terechtkomt.

Verder is "natuurlijker waterbeheer" nodig, waardoor regen beter doordringt in de bodem. Het grondwater wordt in Nederland in de wintermaanden kunstmatig verlaagd, zodat boeren met zware tractoren het land op kunnen. Maar hoger grondwater in de winter is ook de belangrijkste maatregel om droogte in de zomer te voorkomen - en daar heeft naast de natuur ook de landbouw weer toenemend belang bij.

Volgens de onderzoekers is een landelijke 'dirigent' nodig die knopen kan doorhakken als bijvoorbeeld de belangen van boeren en de natuur botsen. "Men komt nu tot het besef dat de waterbeheerders het niet alleen kunnen."