Na tientallen jaren vervuiling met ammoniak uit landbouwgebieden en stikstofoxiden uit wegverkeer, is de bodem van Nederlands grootste natuurgebied op land sterk vermest én verzuurd. Heide maakt plaats voor gras, eiken sterven af, vogels en vlinders verdwijnen en er staan steeds minder bloeiende kruiden.

Je las erover in het eerste deel van ons verhaal over de Veluwe.

Het probleem valt maar op een manier echt op te lossen, zeggen alle experts: de stikstofuitstoot moet fors omlaag. Pas als die onder een grens komt die het natuurgebied zelf kan verwerken, is herstel mogelijk.

Dat herstel zal langzaam gaan, want na tientallen jaren vervuiling, krijg je die stikstof niet van de ene op de andere dag uit de bodem.

Daarom noemen ecologen andere maatregelen die gelijktijdig genomen moeten worden om de Veluwe weer tot leven te brengen.

De verdroging aanpakken helpt natuurherstel. Die verdroging komt deels door klimaatverandering, maar ook door menselijke ingrepen. Het zou schelen om greppels en kunstmatige beken dicht te gooien en natuurlijke beken te herstellen, zegt Juul Limpens van Wageningen Universiteit.

Net als bosecoloog Jan den Ouden pleit ze er daarnaast voor om het bos op de Veluwe diverser te maken. In het verleden is naaldbos aangeplant. Dat onttrekt meer water en biedt minder voedsel aan insecten en vogels dan loofbomen. Maar op veel plekken is óók het loofbos te eentonig, zegt Den Ouden.

"Ratelpopulier, boswilg, winterlinde, fladderiep, gewone esdoorn, veldesdoorn en boskers, het zijn heel normale bomen die op de Veluwe thuishoren, maar er nu veel te weinig staan. Terugkeer van die loofbomen herstelt de bodems en stimuleert de terugkeer van talloze andere soorten."

"Maar de introductie van nu ontbrekende boomsoorten is op dit moment op grote delen van de Veluwe kansloos door het te grote aantal edelherten, die alle jonge loofbomen kaal eten."

Alle ecologen zijn daarom blij met de terugkeer van de wolf in het gebied. De hoeveelheid herten zal nauwelijks kleiner worden, maar hun gedrag verandert wel.

Er ontstaan plekken waar herten liever niet grazen, en daar kunnen zeldzame planten weer kiemen, zegt vlinderonderzoeker Michiel Wallis de Vries. "Studies uit het buitenland laten zien dat bijvoorbeeld vlinders profiteren van de terugkeer van grote roofdieren."

Zo gaat het herstel van soorten vaker gelijk op, vertelt hoogleraar 'rewilding' Liesbeth Bakker van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW). "Waar we dood hout in het bos laten liggen, herstellen keversoorten en daarmee ook spechten."

Toch blijken niet alle maatregelen voor natuurherstel effectief. Joop Schaminée verzamelt de zaden van met uitsterven bedreigde Veluwse plantensoorten in een archiefbank. Maar daarmee is de snelle achteruitgang aan bloeiende planten op de Veluwe niet te stoppen, zegt de Wageningse hoogleraar.

"Die planten verdwijnen omdat hun leefmilieu is aangetast. De enige kans op herstel op de Veluwe is de door stikstofvervuiling aangetaste mineralenbalans weer te herstellen."

Gebiedsbeheerders zijn daarom al jaren op zoek naar manieren om stikstof weer uit het natuurgebied weg te krijgen. En eigenlijk zonder succes. Vergrassing van de heide tegengaan met branden werkt niet omdat de stikstof achterblijft in de as.

Ook het afplaggen van de heide blijkt geen goed middel. Aanvankelijk hielp het om een deel van de stikstof weer kwijt te raken. Maar ook alle andere mineralen werden afgevoerd. De uiteindelijke winnaar werd het pijpestrootje, een grassoort die veel stikstof wil en verder weinig mineralen nodig heeft - en nu struikheide en andere bloeiende planten verdringt.

Ook het nieuwste 'wondermiddel', het uitstrooien van steenmeel om de schade van verzuring te compenseren, is dat waarschijnlijk niet, waarschuwen ecologen. Op droge heide kan het mogelijk helpen om ernstige kalktekorten aan te vullen, maar op andere delen van de Veluwe kan het juist schadelijk zijn.

Zo vraagt elk deel van de Veluwe om een andere aanpak. Maar het blijft ook belangrijk het gebied als een groot verbonden geheel te zien, zegt Limpens, want juist daar zitten kansen voor herstel. "Voor veel dieren op de Veluwe is het belangrijk om versnippering van leefgebieden te verminderen."

"Dus minder hekken, wegen en parkeerplaatsen, en meer ruimte voor rustgebieden. Zonder verstoring door bezoekers."

Toch valt er ook voor recreanten uiteindelijk wat te winnen in natuurherstel op de Veluwe. Nu zien we er herten en zwijnen lopen en in augustus de paarse heide bloeien. Maar de ervaring tijdens een wandeling door het bos of over de heide kan nog een stuk diverser, zegt Bakker. "Als wij zelf meer ruimte geven, wordt de Veluwse natuur een heel stuk rijker."