De Veluwe is een geliefd gebied voor miljoenen Nederlanders, zeker in coronatijd. Maar er is iets aan de hand: het wordt er steeds stiller.

Hoeveel vogels hoor je er fluiten? Hoeveel bijen gonzen? Afgezien van wandelaars, fietsers en grote grazende zoogdieren, verdwijnt het leven uit het landschap. Zelfs roofvogels vinden op de Veluwe steeds minder te eten.

Hier is tegenwoordig een woord voor: de stikstofcrisis. Maar daarmee wordt vooral de hinder voor de bouw, boerenprotesten en de politieke impasse bedoeld. De echte crisis zit in de Nederlandse natuur, zeggen ecologen, die er het slechtst voorstaat van heel Europa. Naast verdroging en versnippering van leefgebieden voor dieren, is stikstofvervuiling de belangrijkste oorzaak.

Stikstof veroorzaakt op de Veluwe twee soorten natuurschade, vermesting en verzuring, zegt bodemecoloog Wim van der Putten van onderzoeksinstituut NIOO-KNAW. Door vermesting drukt een klein aantal snelgroeiende planten talloze andere soorten weg. Verzuring leidt daarnaast tot ernstige tekorten aan andere mineralen, waardoor eiken sterven en vogels verdwijnen.

Vergrassing van heidevelden is een voorbeeld van vermesting. Niet alleen heideplanten komen hierdoor in de knel, maar meer nog talloze bloeiende kruiden die van oorsprong tussen de heidestruiken voorkwamen.

Het verzuren van de bodem, vooral veroorzaakt door ammoniak uit omliggende landbouwgebieden, geeft die heidevelden vervolgens een tweede klap, vertelt plantenautoriteit Joop Schaminée van Wageningen Universiteit. "Op de droge heide verdwijnt hierdoor bijvoorbeeld de kleine schorseneer, een gele bloem die vroeger tussen de paarse struikhei stond."

Andere Veluwse landschapstypen worden nog harder getroffen, zoals 'heischrale graslanden'. Die stonden vroeger vol met een kenmerkende stervormige bloem: valkruid. Het Nationale Park De Hoge Veluwe heeft net een omvangrijke studie naar alle voorkomende planten afgerond. "We vonden valkruid nog maar op één plek van een paar vierkante meter", zegt onderzoeksleider Jakob Leidekker. Die laatste planten zijn zo beschadigd dat ze niet meer tot bloei komen.

De bedreigde planten zijn belangrijk voor zeldzame bijen, zweefvliegen en vlinders - die voor hun rupsen vaak afhankelijk zijn van één specifieke (waard)plant.

Een voorbeeld is het gentiaanblauwtje, dat de klokjesgentiaan nodig heeft. Die kleurde vroeger natte heidevelden blauw, maar verdwijnt door vermesting.

Als gevolg vliegen er op de Veluwe 60 procent minder gentiaanblauwtjes dan 25 jaar geleden, vertelt vlinderonderzoeker Michiel Wallis de Vries. De kleine heivlinder en bosparelmoervlinder namen zelfs meer dan 90 procent af, en de argusvlinder, duinparelmoervlinder en het tweekleurig hooibeestje verdwenen volledig.

En dat terwijl de Veluwe door z'n grote omvang voor veel vlindersoorten een laatste bastion was, zegt Wallis de Vries. "Elders op de zandgronden is het nog erger."

Ook andere insecten sterven af, zegt hoogleraar dierecologie Henk Siepel van de Radboud Universiteit. "Zo zijn de meeste zeldzame zweefvliegsoorten van Veluwse onderzoekslocaties weg. En soorten die eerder heel algemeen waren, hebben veel kleinere aantallen."

Niet alleen kleine planten leggen door verzuring het loodje, vertelt bosecoloog Jan den Ouden van Wageningen Universiteit. "In de zwaarst getroffen delen van de Hoge Veluwe is meer dan 90 procent van de eiken afgestorven."

Het is een wisselwerking van stikstof en klimaatverandering. Zo wordt de bodem tijdens hete, droge zomers nog zuurder. En doordat de gezondheid van de eiken achteruitgaat, worden ze kwetsbaarder voor klimaatplagen, bijvoorbeeld van de eikenprachtkever, die vanuit Zuid-Europa naar de Veluwe kwam. "Al die factoren spelen op elkaar in."

Ook Roland Bobbink onderzoekt de Veluwse eiken, en ontdekte dat ook de nog levende bomen ernstig zijn aangetast door verzuring van de bosbodem. De eikenbladeren zitten propvol stikstof, maar bevatten veel te weinig fosfor, calcium, kalium en magnesium.

Dat mineralentekort tast de hele voedselketen aan, vertelt ecoloog Arnold van den Burg. Huisjesslakken die eikenblad eten, krijgen zo weinig calcium binnen dat ze geen slakkenhuis meer kunnen bouwen.

Dat heeft desastreuze gevolgen voor mezen, die normaal de slakken eten: een derde van de mezen die Van den Burg onderzocht heeft een dusdanig kalkgebrek dat hun eierschalen te broos zijn. Jongen die wel geboren worden, zijn zo verzwakt, dat ze in het nest hun pootjes breken.

Als gevolg gaat op de Veluwe ook de sperwer, een roofvogel die leeft van kleine vogels, door voedselgebrek hard achteruit. Ook de havik, wespendief en draaihals (een zeldzame spechtensoort), worstelen met stikstofgevolgen, vertelt Albert de Jong van vogelonderzoekscentrum SOVON.

Maar het meest iconische stikstofslachtoffer is het korhoen - een fazantachtige vogel die vroeger algemeen voorkwam op Nederlandse heidevelden, maar op de Veluwe is uitgestorven.

Een handvol korhoenders overleeft ten oosten van de Veluwe op de Sallandse Heuvelrug. Ook die laatste Nederlandse populatie is door stikstofvervuiling gedoemd te verdwijnen, zeggen ecologen: kuikens vinden in het voorjaar steeds minder insecten, en de insecten die ze vinden, bevatten door verzuring te weinig mineralen.

Kan de Veluwe nog herstellen? Wat betekent de terugkeer van de wolf? Dat lees je in deel 2 van deze serie over stikstof.