Een vruchtbaarheidsarts die met zaad sjoemelt, vrouwen op de behandeltafel intimideert en bevriende donoren, mét genetische afwijkingen, wel honderden kinderen laat verwekken: het verhaal van Jan Karbaat blijft verbijsteren. Vanaf maandag 1 maart is de driedelige documentaireserie Het zaad van Karbaat te zien. NU.nl sprak de maker, Miriam Guttmann.

In 2017 openden de kranten met het nieuws van dokter Jan Karbaat: deze vooruitstrevende arts die zoveel vrouwen in de jaren zeventig, tachtig en negentig had geholpen hun kinderwens te vervullen, bleek een sjoemelaar die zijn eigen zaad gebruikte en bovendien seksueel grensoverschrijdend gedrag vertoonde. Er zijn inmiddels 65 'Karbaat-kinderen', en niemand weet hoeveel er nog zullen worden ontdekt.

Filmmaker Miriam Guttmann onderzocht de zaak vier jaar lang en interviewde voor haar documentaire Het zaad van Karbaat oud-cliënten, donorkinderen, familieleden van Karbaat, donoren en oud-medewerkers van de kliniek. Karbaat was een narcist, vertelt zijn nichtje, en zag zichzelf dus als de ideale donor.

Complimentjes tijdens de inseminatie

Dat Karbaat niet alleen oneerlijk en onethisch werkt maar ook ronduit crimineel gedrag vertoont, zien we in deel één. Karbaat vult zijn spuitjes met water in plaats van zaad zodat vrouwen blijven terugkomen, anders "verdient hij er niets aan".

Een oud-cliënt herinnert zich hoe hij aan haar borsten zat tijdens de inseminatie. Bij andere vrouwen maakte hij complimentjes over hoe ze erbij lagen tijdens het insemineren.

Nog een wensmoeder vertelt hoe hij haar na de inseminatie aanraadt om een orgasme te krijgen. Dat zou helpen bij de bevruchting. Hij duikt bovenop haar en gebruikt zijn sperma om haar te insemineren. De wensmoeder laat het gebeuren. "Ik dacht wel: wat als ik zwanger word en het is van hem? Maar ik zei niks."

Een doorgefokt experiment

De serie sluit af met het verhaal van een van Karbaats favoriete donoren, een man met autisme die volop fantaseert over de volle zaal op zijn uitvaart. Apetrots is hij op zijn superzaad, waarmee hij meer dan tweehonderd donorkinderen kon verwekken. Wat maakt mij dit?, vraagt een van zijn kinderen zich af. "Ik voel me een doorgefokt experiment."

Het verhaal van sjoemelen en sperma: dat is sensationeel, en in de kroeg hangt iedereen aan je lippen, zegt maker Miriam Guttmann (26). "Ik hoop dat deze documentaireserie voorbijgaat aan het sappige verhaal, want het gaat over thema's die bij iedereen spelen: over je afkomst, over nature en nurture en wat familie maakt. Ik wilde elk thema recht aan doen."

Het thema over het seksueel grensoverschrijdende gedrag kwam nog niet eerder aan bod in de berichtgeving. Hoe was het voor de donorkinderen om dit te horen?

Guttmann: "Ik heb er slapeloze nachten van gehad, maar ik wist dat dit wel in de documentaire moest. We keken hem samen en de donorkinderen moesten alweer het beeld over hun vader bijstellen. Door het gedrag van hun vader zijn de kinderen bewuster van hun eigen persoonlijkheid en gedrag."

De wensmoeders in de film hebben hun kind gekregen, maar er is ook misbruik van ze gemaakt. Hoe kijken zij terug op de periode waarin ze zwanger werden?

Guttmann: "Dat we dit in beeld hebben gebracht, zorgde voor veel herkenning onder de moeders. Ze wisten niet dat het intimideren en misbruik ook bij anderen gebeurde. Ze zijn niet alleen, en dat helpt. Natuurlijk hoop je dat ze voor zichzelf op hadden kunnen komen, maar zo werkt het niet voor slachtoffers. Een arts heeft zijn macht misbruikt."

"In de tijd van Karbaat werd er maar wat aangerommeld, er werd gepionierd met zaad. Er werd misschien te idealistisch gedacht over DNA: 'als ik dit kind opvoed en heel veel liefde geef, maakt biologie niet uit.' Een hoopvolle gedachte, maar je ziet aan deze donorkinderen dat het wel uitmaakt en dat zij herkenning zoeken en hun nieuwe broers en zussen omarmen. Ze hebben het gemist om zich te kunnen spiegelen."

In de documentaire zien we donoren met een genetische afwijking, opdringerige donoren, moeders en kinderen die gekwetst zijn. Wat is er volgens jou veranderd sinds de jaren tachtig en negentig?

Guttmann: "We kijken nu al anders naar afkomst en ouder- en donorschap dan in die begintijd. Donoren zijn in Nederland niet langer anoniem, en sinds kort zijn buitenlandse adopties niet langer toegestaan. Er is al meer bewustzijn over het belang van kennis over je afkomst en biologie."

"Maar er zijn nog steeds donoren die zich op internet aanbieden en zo onbeperkt kinderen kunnen verwekken. Mannen die dat willen, kunnen dit doen. Er is nog geen centrale registratie van donoren en van Stichting Donorkind weten we dat er rond de 40.000 mensen zijn die niet weten dat ze via een donor verwekt zijn."

De driedelige documentaireserie Het zaad van Karbaat is vanaf maandag 1 maart om 20.30 uur te zien bij de VPRO op NPO2.