"De coronacrisis vergroot bestaande verschillen", zegt Jet Bussemaker, voorzitter van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS). "We kunnen straks allemaal met coronakilo's uit de crisis komen. Maar je zult zien: die zijn niet gelijk verdeeld. En het verlies van banen is ook niet gelijk verdeeld."

Ook wordt duidelijk welke groepen kwetsbaar zijn, ziet Laura Shields-Zeeman, hoofd mentale gezondheid en preventie bij het Trimbos-instituut. "In een recent SCP-rapport zie je dat vooral bij bepaalde groepen in kwetsbare situaties het fysieke en mentale welzijn is verslechterd, zoals jongvolwassenen, ouderen, lager opgeleiden, mensen met een niet-westerse migratieachtergrond en zzp'ers met onzekere werkomstandigheden."

We leven in een welvarend land met innovatieve zorg en relatief veel gezonde burgers. Hoe groot kunnen de gezondheidsverschillen dan zijn? Voor het antwoord op die vraag moeten we kijken naar het verhaal achter de gemiddelden.

"We hebben een van de beste gezondheidsstelsels. Toch weten veel mensen de weg daarin niet goed te vinden", zegt Bussemaker. Je kunt dan wel gemiddeld redelijk gezonde burgers hebben, maar in steden zoals Den Haag en Rotterdam zijn qua gezondheid de verschillen tussen buurten groot. "Dat geldt bijvoorbeeld voor het aantal jaren dat mensen leven en de jaren waarin mensen in een goede gezondheid leven."

Denk eens aan de stress die het oplevert als je problematische schulden hebt. Of aan een stel dat door de pandemie voortdurend samen in een klein huisje zit, waardoor huiselijk geweld dreigt. Of aan de leerling die in de kantine gezond eten kan krijgen, maar ook wordt verleid door de snackbars in de buurt van school.

Dit zijn slechts enkele voorbeelden die laten zien welke factoren onze psychische en fysieke gezondheid negatief kunnen beïnvloeden. Vaak is er ook sprake van een negatieve spiraal, zegt Shields-Zeeman.

"Je ziet bijvoorbeeld dat onzekerheid over werk en inkomsten zorgt voor stress, mentale klachten en slaapproblemen. Andersom zie je ook dat mentale gezondheidsproblemen sociale klachten kunnen verergeren."

De pandemie bevestigt eigenlijk wat we al langer weten: de een wordt meer door gezondheidsproblemen getroffen dan de ander. Beleidsmakers hebben zich lang gericht op het individu en gedragsverandering, vertelt Bussemaker. "En dat is best succesvol geweest, kijk naar roken. Maar je ziet ook dat het aantal stoppers bij hoogopgeleiden veel groter is dan bij laagopgeleiden."

Ook lag de focus te veel op informatie geven. "Als mensen meer kennis zouden hebben van hoe slecht dingen zijn, zouden ze hun gedrag wel veranderen. Maar mensen die veel problemen en stress ervaren, hebben wel iets anders aan hun hoofd dan 's avonds een gezonde maaltijd op tafel. Je kunt beter ingaan op het ontnemen van die stress. Dat is een kwestie van een lange adem."

Over een nieuwe, brede aanpak van gezondheidsverschillen bracht de RVS woensdag advies uit. Preventie moet weer een belangrijke rol spelen, bijvoorbeeld door een gezondere leefomgeving te creëren. "We pleiten nu voor een gebiedsgerichte aanpak en voor het doorvoeren van concrete maatregelen, zoals een suikertaks", zegt Bussemaker. "Er wordt snel gezegd dat je aan de individuele vrijheid van burgers raakt. Maar dat moet je afwegen tegen wat het betekent dat jongeren hun eigen wieg niet kiezen."

Gezondheidsproblemen moet je gericht aanpakken in regio's en wijken waar problemen zich opstapelen. "Dus niet één algemeen plan voor Den Haag, maar iets meer focus op Zuidwest dan Benoordenhout." En misschien wel het belangrijkste: "Om gezondheid te bevorderen, heb je de hele samenleving nodig. Daarvoor moet je ook buiten de zorg kijken."

Volgens Shields-Zeeman is het belangrijk om te investeren in zingeving voor mensen met een achterstandspositie. "Een mooie interventie is bijvoorbeeld Individual Placement and Support (IPS). Daarbij help je iemand met psychische problemen om zinvol werk te vinden."

Ook pleit Shields-Zeeman voor een betere samenwerking tussen beleidsdomeinen en zorgdomeinen, bijvoorbeeld tussen de eerstelijnszorg en het sociaal domein (onderdeel van de gemeente). "Schuldhulpverleningsprogramma's zijn een goed voorbeeld. Of bijvoorbeeld het initiatief Thrive Amsterdam, waarin de gemeente Amsterdam, de GGD, ggz en andere partijen samenwerken om de mentale gezondheid van burgers te bevorderen."