Het placebo-effect is de positieve verwachting die een patiënt van een behandeling of medicijn heeft. Bewijzen dat zo'n placebo-effect behandelingen daadwerkelijk beïnvloedt en negatieve verwachtingen het tegenovergestelde doen, stapelen zich de laatste jaren op. Elf vragen aan hoogleraar gezondheidspsychologie Andrea Evers.

Het placebo-effect

Hoe kan het dat onze verwachtingen invloed hebben op onze gezondheid?

"Ons lichaam heeft grote invloed op hoe we ons voelen. Omgekeerd hebben onze gedachten, gevoelens en ons gedrag invloed op ons lichaam. Dat zie je terug in het placebo-effect."

"Een bekend voorbeeld is het dropje tegen de pijn. Als je verwacht dat de pijn na dat dropje minder wordt, heeft dat bij de meeste mensen ook effect."

Is het effect echt zo sterk?

"Ja, je kunt de effecten op pijn in de hersenen terugzien op hersenscans. Er zijn ook onderzoeken naar placebo-operaties gedaan. Bijvoorbeeld bij mensen met knieartrose."

"Bij de ene helft van de patiënten werd een operatie uitgevoerd en bij de andere helft niet. De patiënten dachten allemaal een operatie te hebben ondergaan. Nadien herstelden beide groepen even goed."

Kunnen we op basis daarvan concluderen dat positief denken zin heeft?

"Nee. Wel dat het zin heeft om positieve verwachtingen te hebben. Dat is iets anders dan positief denken. Aan die verwachtingen liggen allerlei leerprocessen ten grondslag. Het belangrijkste mechanisme is conditionering."

"Denk maar aan Pavlov (Russische fysioloog Ivan Pavlov, red.). Die toonde dat aan met zijn hond. De hond begon te kwijlen zodra hij een belletje hoorde, nadat dat geluid eerder gekoppeld was aan eten. De verwachting lokte met andere woorden een fysieke reactie uit."

En zo werkt het ook met medicijnen en behandelingen?

"Ja. Als je uit ervaring weet dat een bepaald middel helpt tegen hoofdpijn, kan je hoofdpijn al afnemen door alleen maar aan dat middel te denken. Als je verwacht dat een bepaalde behandeling zal werken, bijvoorbeeld doordat je veel vertrouwen hebt in je arts, is het placebo-effect groter en daarmee ook het effect van de behandeling."

Als je weet dat een bepaald middel werkt tegen hoofdpijn, kan je hoofdpijn al afnemen door alleen aan het middel te denken. (Foto: Thinkstock)

Het placebo-effect komt dus nog boven op het effect van de behandeling?

"Ja. Het placebo-effect speelt een rol bij alle medische behandelingen en medicijnen waarvan de patiënt weet dat ze worden voorgeschreven. Toch wordt het succes van een behandeling binnen de geneeskunde vaak volledig toegeschreven aan het medicijn."

Het nocebo-effect bestaat ook

Is het omgekeerde ook waar?

"Ja. Dat wordt het nocebo-effect genoemd. Mensen die veel informatie krijgen over de mogelijke bijwerkingen van een behandeling of medicijn, kunnen ook echt meer lichamelijke klachten van bijwerkingen ervaren. Ook daarbij draait het om verwachtingen."

Is daar onderzoek naar gedaan?

"Jazeker. Uit onderzoek naar nocebo en de bijwerkingen van medicijnen blijkt dat mensen die gedetailleerd geïnformeerd worden over mogelijke bijwerkingen een grotere kans hebben daadwerkelijk meer klachten te krijgen dan mensen die deze informatie niet of minder gedetailleerd krijgen."

Het lezen van de bijsluiter kan dus de kans op bijwerkingen vergroten?

"Juist. Het heeft weer met je verwachtingen te maken. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat de mate van bijwerkingen die je ondervindt voor een deel ook afhangt van de verwachtingen waarmee je aan een behandeling begint. Goed nieuws, want die verwachtingen zijn te beïnvloeden."

Hoe dan?

"Bijvoorbeeld door goed geïnformeerd aan een behandeling te beginnen. Veel negatieve verwachtingen, zoals angst voor bijwerkingen, zijn door een arts of behandelaar weg te nemen. Misschien wil je ook helemaal niet alle bijwerkingen tot in detail kennen. Zeker niet als ze maar bij een klein deel van de gebruikers voorkomt. Overleg dat met je arts."

Het is dus eigenlijk beter om zo min mogelijk te weten?

"Nee. Kennis is juist belangrijk. Als je weet waarom een middel of behandeling werkt, vergroot dat je positieve verwachting en daarmee het placebo-effect én het effect van de behandeling."

"Ook het nocebo-effect wordt kleiner van kennis. Alleen al wéten dat het nocebo-effect bestaat, kan zorgen voor minder klachten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit Nieuw-Zeelands onderzoek onder mensen die in de buurt van een windmolenpark woonden."

"Het bleek voor hun klachten uit te maken of ze geïnformeerd waren over de nocebo-effecten: klachten die mensen toeschreven aan het windmolensyndroom verminderden na uitleg over het nocebo-effect."

U ontving eind juni de Stevinpremie voor uw onderzoek naar placebo- en nocebo-effecten. Wat gaat u daarmee doen?

'Ik wil interdisciplinair onderzoek én klinische toepassingen stimuleren. Psychologie en geneeskunde werken nog vaak los van elkaar. Terwijl er grote winst te behalen valt wanneer we psychologische inzichten meer in de praktijk zouden inzetten. Het zou de gezondheidszorg naar een hoger plan tillen."

Andrea Evers is hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit Leiden. Eind juni ontving zij voor haar onderzoek de Stevinpremie van 2,5 miljoen euro.