De Dag van het Laatste Afscheid (1 juni) moet zorgen voor meer aandacht voor doodgaan en de zorg die daarbij hoort. Vaak hebben nabestaanden geen idee van wat er allemaal bij komt kijken. Vinden stervenden het bijvoorbeeld fijn als je hun hand(en) vasthoudt in de laatste uren?

Een pasklaar antwoord op die vraag is er niet, zegt Marcel Olde Rikkert, hoogleraar geriatrie en verbonden aan het Radboudumc. Hetzelfde geldt voor de vraag of je een stervende wel of niet zou mogen knuffelen, of op diens bed mag zitten. "Er is ontzettend veel variatie in hoe mensen hun sterfbed beleven en willen beleven." En dus ook of mensen willen dat hun hand wordt vastgehouden, legt hij uit. "Het zou veel te simpel zijn om te zeggen dat naasten iets wel of niet moeten doen."

In plaats daarvan is het belangrijk om goed op de stervende te letten om te zien of daar een voorkeur uit blijkt, aldus Olde Rikkert. "Ik denk dat heel veel mensen zelf richting kunnen geven aan wat voor hen de beste manier is." Soms blijkt dat uit een reactie, maar ook eventuele pijnsignalen of de ademhaling kunnen een indruk geven.

Als iemand zich op zijn sterfbed niet meer uit kan drukken, bijvoorbeeld omdat hij veel pijnstillende of slaapverwekkende medicijnen krijgt, moet de inschatting gemaakt worden op basis van kennis van hem of haar. Professionals kunnen daarbij helpen, tipt Olde Rikkert. "Dan is het te hopen dat er iemand is die hem of haar al langer kent, bijvoorbeeld de huisarts, in plaats van een pijnteam dat even ingevlogen wordt maar niet het hele verhaal kent."

Lang niet iedereen vindt fysiek contact in de laatste uren dus prettig. Bovendien heeft elke stervende een verlangen om 'naar binnen te keren' naarmate het stervensproces vordert. Als een stervende niet wil worden vastgehouden, en bijvoorbeeld rustiger is als dat niet gebeurt, zegt dat dus niets over zijn of haar band met de naasten.

De stervende neemt afstand

Ineke Koedam is voorzitter van het Landelijk Expertisecentrum Sterven en heeft jarenlange ervaring in de hospicezorg. Zij vertelt: "Als iemand bijna doodgaat, gebeurt er heel veel. Fysiek, maar ook geestelijk. Iemand trekt zich langzaam uit de buitenwereld terug. Het is belangrijk dat de stervende dat in alle rust kan doen."

Als de behoefte aan fysiek contact bij de stervende afneemt, kan dat voor naasten moeilijk zijn. Koedam: "Het is alsof de stervende afstand neemt en feitelijk is dat ook zo. Het is vaak het moment dat naasten gaan beseffen dat hun dierbare werkelijk gaat sterven en dat het afscheid nabij is. Dat kan erg verdrietig maken."

Het leven loslaten als iedereen even weg is

Het komt ook weleens voor dat familieleden uren- of zelfs dagenlang waken bij een stervende, die vervolgens nét overlijdt als iedereen even de kamer uit is. Koedam: "Dat voelt voor naasten vaak alsof de stervende 'ertussenuit glipt'. Maar voor sommigen is het zo moeilijk om het leven los te laten, dat dat gemakkelijker gaat als iedereen even weg is."

Dat nabestaanden dan soms het gevoel hebben dat ze de stervende in de steek hebben gelaten, is misschien begrijpelijk maar niet nodig. Koedam: "Je hoeft niet verdrietig te zijn omdat je er niet bij was, maar moet juist beseffen dat de stervende op zijn eigen manier is gegaan."