Zo'n 1,4 miljoen Nederlandse huishoudens hebben problematische schulden waar ze maar niet uit komen. Eigen schuld dikke bult? Volgens lector Schulden en Incasso Nadja Jungmann is het flauwe antwoord: ja en nee. Maar deze groep zo hard mogelijk laten boeten, daar betalen we allemaal de rekening voor.

De overheid helpt mensen met schulden snel veel dieper de problemen in, waarschuwde de Nationale ombudsman vorige week. Maar om in de schulden te raken, geef je geld uit dat je niet hebt.

Hoeveel eigen verantwoordelijkheid kun je van burgers met schulden verwachten? We vragen het aan Jungmann, die als lector is verbonden aan de Hogeschool Utrecht en onderzoek naar schuldhulpverlening heeft gedaan.

"We hebben in Nederland vaak een nogal calvinistisch mensbeeld. Raak je in de problemen? Tuurlijk, we helpen je, maar er moet wel flink gebloed worden. De overheid is de allergrootste schuldeiser en dat systeem is zo ingericht dat je als schuldenaar echt in een fuik zit waar nauwelijks uit te komen valt", vertelt ze.

"Een voorbeeld: je hebt te goeder trouw je toeslagen aangevraagd en werkt hard om uit de schulden te komen. Twee jaar later ligt er een envelop op mat: er ging iets fout en je moet meteen duizenden euro's terugbetalen. Daar komen dan boetes en verhogingen op. Dat geeft stress en werkt gijzelend."

Schuldhulpverlening, uitstel aanvragen en nóg harder werken werkt niet?

"Door Amerikaanse wetenschappers aan Harvard en Princeton is aangetoond dat het IQ dertien punten daalt wanneer mensen te maken hebben met langdurige schulden."

"Dat is niet mijn onderzoek en ik brand mijn handen verder niet aan het precieze aandeel, maar wat overduidelijk door meerdere onderzoeken is aangetoond, is dat mensen met schulden 'dommere' keuzes maken."

"Door de stress en onzekerheid gaan mensen bij de dag leven. Ze hebben moeite hun emoties te reguleren, vergeten veel, maken slecht onderbouwde keuzes en kunnen de gevolgen van hun keuzes nauwelijks overzien."

"Bij extreme stress maak je keuzes voor de korte termijn. Iemand die in een permanente staat van stress verkeert en geld binnenkrijgt, koopt bijvoorbeeld meteen een dure iPhone. Dat is niet verstandig, maar hij denkt: die telefoon heb ik vast, die pakt niemand me meer af."

Schiet de schuldhulpverlening in Nederland tekort?

"De prijs die Nederlanders betalen voor de decentralisatie is dat niemand meer weet wat zijn rechten zijn of welke hulp er te krijgen is. Het is nergens terug te vinden en dat maakt dat mensen met de staart tussen de benen er maar van afzien."

"Zo kan er bij de ene gemeente een inloopbeleid zijn waarbij mensen een traject van drie jaar en kwijtschelding in kunnen gaan. Maar in de andere gemeente moeten mensen al een hele geordende map met papieren klaar hebben liggen voordat ze een intake krijgen. Er zijn grote verschillen in drempels."

"Dan oordelen rechters ook nog eens allemaal anders. De ene rechter vindt dat een boete voor 5 kilometer te hard rijden helemaal terecht is en volledig moet worden terugbetaald, een andere rechter kan dit zomaar kwijtschelden. Het Rijk is heel terughoudend in schuldenaanpak en heeft dit bij gemeenten neergelegd."

"In 2004 leidde dat tot een dieptepunt: van de mensen die zich meldden voor schuldhulpverlening werd maar 9 procent geholpen. Je kunt schuldhulpverlening wel uitstellen of zuinig uitdelen, maar onder de streep is de maatschappij duurder uit. Wat doet de moraal er dan nog toe?"

Omdat we niet willen dat mensen roekeloos geld uitgeven en ermee wegkomen?

"Mensen zo lang mogelijk laten boeten voor hun 'domme' keuzes zadelt de maatschappij met alleen maar meer kosten op. Mensen met stress en een zeer laag inkomen gebruiken meer gezondheidszorg, uitkeringen of jeugdzorg. Daar betaalt iedereen voor."

"De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid bedacht in 2017 de term 'doenvermogen'. Pas op overheid, bedoelen ze, kwetsbare burgers die jarenlang van een laag inkomen moeten rondkomen en hun schulden niet kunnen betalen, gedragen zich impulsiever, emotioneler, opgefokt, negatief, destructief. Niet zoals je als overheid zou willen."

"Waarom laat je deze mensen niet deelnemen aan een kwijtscheldingstraject? Je leeft drie jaar op bijstandsniveau en daarna worden de schulden kwijtgescholden. Daarna kunnen zij met een schone lei beginnen. Maar wel met maatregelen, zoals de huur en energierekening die gelijk van het loon worden betaald. Van de bijstand leven is echt niet makkelijk en drie jaar is lang genoeg."

Wat is wel een goede schuldenaanpak?

"Met het lectoraat Schulden en Incasso zijn we nu bezig met wat we stresssensitieve dienstverlening noemen."

"We hebben tests gedaan, zoals het sturen van sms'jes naar mensen die een afspraak hebben bij een schuldhulpverlener. Het no-showgehalte is erg hoog bij de schuldhulp. Wat zijn ze toch ongemotiveerd, kun je denken. Maar door een herinnerings-sms'je kwamen mensen bijna allemaal opdagen. Door de stress wordt veel vergeten."

"Onderzoek toont duidelijk aan: zet mensen in een onzekere, stressvolle situatie en we maken onverstandige keuzes. We gaan los tegen deurwaarders, zijn agressief en houden ons niet aan afspraken."

"Ik durf van mezelf absoluut niet te zeggen dat ik me in zo'n situatie verstandig zal gedragen. Jij vast ook niet."