Het Nederlandse kerstdiner: van victoriaanse traditie tot gourmet en ijstaart
"In de zestiende eeuw, ten tijde van koningin Elizabeth I, ontstond een speciaal voor de Kerst aangericht groot diner, waarbij familie en vrienden aan de dis genodigd werden", vertelt culinair historicus Lizet Kruyff.
"Kalkoen stond toen al op het menu. Ons kerstdiner is vooral gestoeld op de Duits-Engelse victoriaanse traditie, waarbij meestal meer gangen op tafel kwamen dan bij een gewone maaltijd: een koud voorgerecht, een warm voorgerecht of soep, een hoofdgerecht met bijvoorbeeld gevogelte of wild, een nagerecht en koffie met kerstversnaperingen."
In etiquetteboekjes van honderd jaar geleden staan waarschuwingen tegen overtrokken vrolijkheid tijdens het kerstdiner.
Ook toen kwam de familie voor het kerstdiner samen en werden vrienden uitgenodigd die anders alleen zouden zijn. Steeds vaker werd er gedanst, wat eigenlijk strijdig was met de ingetogen en sobere kerstsfeer met een kerkelijke achtergrond.
Kruyff: "In etiquetteboekjes van honderd jaar geleden staan waarschuwingen tegen al die overtrokken vrolijkheid." Inmiddels is de uit volle borst zingende dronken oom geen uitzondering meer en wordt Kerst in veel huizen uitbundig gevierd met volle tafels.
Populaire kerstgerechten door de jaren heen:
- Achttiende eeuw: oesters, vis, groot gevogelte, Christmas pie en Christmas cookies. Wij moeten ons nog losworstelen van de Engelse tradities.
- Begin twintigste eeuw: alles uit blik, zoals foie gras, soep, truffel en asperges. Ook gerookte hammen en tongen en oesters kwamen op tafel.
- Jaren vijftig: kerstkransjes, kerstbrood, kerststol en kerstbowl. We kregen groentesoep, sinaasappelmandjes en rode gelei-kerstpudding.
- Jaren zestig: kip en eend worden veel geserveerd, net als reerug met aardappelpuree, spruitjes en kastanjes, perziken uit blik, een garnalencocktail (die momenteel aan een revival bezig is!), tomatensoep met room en canapeetjes.
- Jaren zeventig: wild is steeds meer in trek, het liefst bedolven onder groenepepersaus. Eigenlijk alles moet onder groenepepersaus. Verder tongrolletjes met druiven, hartige mousse, hert met veenbessengelei en slakken met kruidenboter. Irish coffee als afsluiter.
- Jaren tachtig: we beginnen te gourmetten, maar eten ook krabsoep, een goed stuk chateaubriand, Franse kaasjes, Mona-toetjes en natuurlijk Viennetta-ijstaart.
- Jaren negentig: van groenepepersaus naar rodewijnsaus. Het liefst over een biefstukje of kalfsoester. Daarbij groentegarnituur en aardappelkroketjes. We kopen in de supermarkt een kant-en-klaar grand dessert.
"Mensen gaan steeds vaker restaurantje spelen", merkt Karin Hamersma, eigenaresse van een kookboekenwinkel. "Tijdschriften en boeken bepalen al decennia de trends. Wild is bijvoorbeeld altijd populair, maar omdat mensen het toch vaak ingewikkeld vinden, is er een toename aan verkochte wildkookboeken voor de feestdagen."
Vegetarische en veganistische kookboeken zijn ook in trek zo vlak voor Kerst, in ieder geval in de Randstad, zegt Hamersma. "Vijf jaar geleden had ik misschien vier vegetarische kookboeken en twee veganistische, inmiddels staan er twee planken vol mee." Kruyff vult aan: "Dit jaar is de wellington dé trend. Traditioneel met ossenhaas, of vegetarisch met bijvoorbeeld pompoen."
Dit jaar zal het kerstdiner voor meer mensen simpeler uitvallen dan normaal. Minder gasten aan tafel betekent minder kerststress. Kruyff: "Ik denk dat er een schone taak is weggelegd voor de afhaalmaaltijden en maaltijdbezorgers. Er zijn natuurlijk ook veel gezinnen waar een of meerdere inkomens zijn weggevallen. Dan zijn een lekkere stamppot, een voedzame soep, pannenkoeken of poffertjes ook een prima idee. Of samen kerstkransjes en borstplaat maken. Het feest een beetje opnieuw uitvinden."