Het aantal zzp'ers steeg in de herfst van 2022 naar 1,2 miljoen, 127.000 meer dan een jaar eerder. Ook in het onderwijs en de zorg laten mensen zich steeds vaker inhuren als ondernemer. Dat zorgt ervoor dat ze niet automatisch pensioen opbouwen. "Het is een sluimerend probleem", zegt bijzonder hoogleraar Arbeidsmarkt, Pensioenen en Belasting Bastiaan Starink, ook werkzaam bij PwC.

Naast die groep zzp'ers zonder pensioen is er ongeveer een gelijke groep aan werkenden met een dienstverband, maar zonder pensioenregeling. "Samen bouwt een kwart van de werkenden onvoldoende pensioen op. Dat is best veel, terwijl we denken dat we het in Nederland zo goed hebben geregeld", zegt Starink. Dit is een probleem van ons allemaal, omdat de maatschappij ervoor opdraait als een grote groep straks alleen AOW heeft. Iemand zonder pensioen die niet kan rondkomen, maakt mogelijk vaker aanspraak op uitkeringen die we met z'n allen opbrengen.

De werkenden die niet automatisch pensioen opbouwen, doen dat meestal niet alsnog zelf via bijvoorbeeld lijfrenteproducten, bleek eerder dit jaar uit onderzoek van De Nederlandsche Bank (DNB).

Waarom doen ze dat niet? "Het is de vraag of ze het kunnen en willen", zegt Rabobank-econoom Leontine Treur. "En ik begrijp ook wel dat zzp'ers opbouw uitstellen als je je geld liever nu besteedt. Maar toch moet je voor een goede oude dag op tijd beginnen." Volgens Starink is het ook niet zo makkelijk als zzp'er. "Je kunt je niet zomaar aansluiten bij een pensioenfonds."

Deze week stemt de Tweede Kamer over een nieuw pensioenstelsel, dat ervoor zorgt dat werknemers in persoonlijke potjes gaan opbouwen in plaats van via collectieve potten. Daarbij zijn ook enkele voorstellen gedaan die zich richten op pensioenlozen. Maar die voorstellen lossen het probleem van de pensioenlozen niet op.

"Nee, zeker niet", zegt Treur. "Maar ik zie wel enkele lichtpuntjes. Zo mogen zzp'ers straks een groter deel van hun verdiensten fiscaal vriendelijk opzijzetten. Dat is wel vooral een oplossing voor zzp'ers die al pensioen opbouwen, maar toch. Verder gaan werkenden van 18 tot 21 jaar straks ook pensioen opbouwen. En uitzendkrachten gaan niet pas na maanden werken starten met hun pensioenopbouw, maar beginnen meteen al."

Verder heeft minister Carola Schouten (Pensioenen) beloofd het aantal pensioenlozen in de komende jaren te halveren. Lukt dat niet, dan gaat de overheid onderzoek doen naar een pensioenplicht, waarbij dus ook zzp'ers verplicht pensioen moeten opbouwen. Maar die plicht - als die er al komt - zal dus nog lang op zich laten wachten.

Ook Starink vindt dat we met de nieuwe pensioenwet nog niet veel verder komen. "Het is een lastig dilemma. Wil je dat iedereen pensioen opbouwt, dan moet je naar een plicht. Wil je dat zelfstandigen eigen keuze houden, dan doe je dat niet."

De hoogleraar ziet wel wat in enige vorm van pensioenplicht. "Ik denk aan een verplichte basisregeling die werkenden zonder pensioenregeling verplicht om bijvoorbeeld 15 procent van hun inkomsten opzij te zetten voor hun oude dag, ziekte of overlijden. Als iedereen dat doet, dan kunnen zzp'ers die pensioenopbouw makkelijker in hun tarieven verwerken."

Ook Treur ziet in de pensioenhervorming geen oplossing. "Het is ook de vraag of je de groeiende groep zelfstandige leraren en verpleegkundigen aan pensioenopbouw moet helpen, of dat je wat moet doen aan het feit dat ze massaal zzp'er worden. Ze doen dat deels uit overwegingen over werkdruk en roosters. Misschien ligt de oplossing wel vooral daar. Als zij toch in dienst blijven, blijven ze aangesloten bij goede pensioenregelingen voor onderwijs en zorg."

Het nieuwe stelsel van persoonlijke pensioenpotjes bevat nog wel een element dat eraan kan bijdragen dat werkenden minder snel hun dienstverband inruilen voor ondernemerschap, zegt Treur. Nu onderschatten veel werknemers die bijdrage wellicht.

"Het zal duidelijker zijn hoeveel jij en je werkgever maandelijks opzijzetten voor je pensioen. Dan kun je beter zien of je zzp-tarief hoog genoeg is om ook voldoende opzij te kunnen zetten voor je pensioen. Of dat je beter in dienst kunt blijven."