De stad gold jarenlang als een van de belangrijkste bolwerken van de terroristische organisatie. Na de bevrijding door het Iraakse leger is de stad nog steeds levensgevaarlijk.

Ruim 800.000 oud-inwoners zijn nog op de vlucht. Een groot deel daarvan verblijft onder erbarmelijke omstandigheden in vluchtelingenkampen, waar het overdag 50 graden kan worden en waar vluchtelingen geen toegang tot watervoorzieningen of plekken met schaduw hebben. "Daar waar mensen de mogelijkheden zien om terug te keren naar huis, doen ze dat", aldus directeur van Stichting Vluchteling Tineke Ceelen die zich aan de rand van de stad begeeft. 

Volgens Benjamin Walsby, onderzoeker bij Amnesty International, wordt het terugkeren ondanks de gevaren aangemoedigd door de Iraakse overheid. "Ten eerste omdat de kampen duur zijn, ten tweede om aan de wereld te laten zien dat alles weer op orde is. Maar mensen hebben meestal geen idee waar ze naar terugkeren."

Ceelen maakt zich zorgen over de huidige situatie in de stad. Checkpoints worden er namelijk beheerd door verschillende groepen. Aan de ene kant is er de politie of het leger, andere posten worden beheerd door sjiieten of juist door soennieten. "Het is de vraag of er met de bevrijding een oplossing is gekomen, of dat het de aanloop is voor een heftiger conflict", stelt Ceelen. 

Niet alleen de ingewikkelde relaties tussen de groepen vormen een probleem voor Mosul. Ook de boobytraps en landmijnen die IS heeft achtergelaten maken de stad min of meer onleefbaar.

"IS-militanten hebben talloze boobytraps strategisch in en rondom de stad geplaatst. Ook landmijnen, en niet ontploft oorlogstuig is een groot probleem voor terugkerende vluchtelingen", aldus Ceelen. Ze stelt dan ook dat het ruimen van de boobytraps en landmijnen eigenlijk de eerste prioriteit moet zijn na de bevrijding. "Ik heb onlangs een gezin bezocht, waarvan de 16-jarige zoon de eerste dag van hun terugkeer in hun tuin op een landmijn stond. De vader van het gezin kon zijn zoon in stukjes oprapen."

Stichting Vluchteling werkt samen met de internationale organisatie Mines Advisory Group (MAG), die gespecialiseerd is in het ruimen van mijnen en boobytraps. Maar ook verschillende legereenheden ruimen de mijnen op.

Volgens Ceelen gaat dit echter lang duren. "Ik heb deze week een dag meegelopen met een mijnenruimer van MAG, hij vertelde mij dat hij in dertig jaar tijd nog nooit zoveel mijnen bij elkaar heeft gezien."

Niet alleen IS heeft voor een onhoudbare situatie voor de inwoners gezorgd. Volgens Walsby heeft ook het Iraakse leger en de coalitie geleid door de VS zich schuldig gemaakt aan het schenden van mensenrechten tegen de bevolking. Hij noemt als voorbeeld de menselijke schilden van IS. "Het Iraakse leger en de VS zijn verantwoordelijk voor het niet aanpassen van hun tactieken op de menselijke schilden van IS. Ze waren verplicht om dan hun aanvallen te staken." 

Amnesty International vindt het belangrijk dat Irak en de VS hun verantwoordelijkheid nemen voor hun acties. "Als ze dat niet doen, leidt het alleen maar tot vicieuze cirkels van nog meer conflicten", aldus Walsby.

Voor oud-inwoners dreigt daarnaast het gevaar te worden aangezien voor IS-militanten. Leden van het Iraakse leger, zwaar getraumatiseerd door de oorlog, zijn vaak uit op wraak tegen IS. Zo bericht het blog Mosul Eye over "massa-executies" in Mosul. "ISF ziet alle overgebleven mensen in de oude stad van Mosul als IS-militanten. Iedereen wordt geëxecuteerd." 

Walsby zegt dat meerdere berichten over de massa-executies van "zeer betrouwbare bronnen" komen. "Wij krijgen berichten binnen van talloze lijken in de woestijn, die na de bevrijding daar zijn gedumpt. De overheid moet mensen beschermen tegen deze wraakacties."

Amnesty International pleit daarnaast voor een eerlijke rechtsgang voor IS-militanten. "Zij verdienen eerlijke processen, ze mogen niet gedwongen worden om te bekennen en mogen niet gemarteld worden." Mensenrechten gelden ook voor hen, stelt Walsby. 

Dan is er ook nog de totale verwoesting van de stad die het voor oud-inwoners moeilijk maakt om terug te keren. "Hoe dichter je bij de stad komt, hoe groter de verwoesting. Sommige dorpen in de omgeving zijn volledig plat gebombardeerd. In andere steden zie je soms enkel een paar huizen plat, maar overal zie je dat er hard gevochten is." Mensen komen terug in een stad waar de gemeenschapsvoorzieningen verwoest zijn. De infrastructuur in Mosul is verwoest. "Driekwart van de scholen, ziekenhuizen, elektriciteit en watervoorzieningen zijn kapot", aldus Ceelen.

Woordvoerder van het Rode Kruis Belinda van der Gaag ziet als een van de belangrijkste taken van de organisatie om de bevolking in te lichten over de gevaren die ze nog lopen. "Het Rode Kruis is vooral actief om mensen bewust te maken van de gevaren van bijvoorbeeld de landmijnen, voordat ze weer terugkeren. Alles bij elkaar zal het echt lang duren voordat de stad helemaal veilig is om weer in te wonen."

Ceelen zag in de dagen na de bevrijding toch ook positiviteit bij de mensen die ze sprak rondom Mosul. "Ondanks dit alles is de veerkracht van de mensen opmerkelijk. De eerste winkels worden langzaam weer geopend. Over de leuzen van IS wordt heen geschilderd".

Lees meer achtergrondverhalen in NUweekend